Wat moet de EU doen met het efficiënte Russische Spoetnik V-vaccin?

Toen Rusland in augustus aankondigde dat het een vaccin tegen het coronavirus had ontwikkeld en goedgekeurd, en dat de dochter van Poetin het al had gekregen, reageerde het Westen sceptisch. "Het is uitgesloten dat de VS dit vaccin zal uitproberen op apen, laat staan op mensen", reageerde een Amerikaanse gezondheidsbeambte tegenover CNN. 

Het moet gezegd dat de Russisch overheid zelf aanleiding gaf tot dit scepticisme. De Russische goedkeuring kwam er al voor de grootschalige testfase 3 was begonnen waardoor de Russische autoriteiten eigenlijk in het ongewisse waren over de effecten van het vaccin op het moment dat ze het goedkeurden.

Dat heeft ook bij de Russische bevolking heel wat scepticisme over Spoetnik V veroorzaakt. Een opiniepeiling in december van het onafhankelijke Levada Center gaf aan dat maar 38 procent van de Russen bereid waren zich te laten inenten. Toen Rusland op 5 december massaal begon te vaccineren, voelden vele Russen zich proefkonijnen omdat er nog geen definitieve data waren over de grootschalige fase 3 testen. Vermoedelijk is dat mede de oorzaak van de relatief lage vaccinatiecijfers in Rusland. Na twee maanden zijn nog maar 2,2 miljoen Russen ingeënt, 1,5 procent van de bevolking (België zit na iets meer dan een maand aan bijna 4 procent van de bevolking).

Maar ondanks alle scepticisme in binnen- en buitenland kunnen de Russische autoriteiten nu goede resultaten van die grootschalige testfase 3 voorleggen. Met een effectiviteit van meer dan 91% staat het Russisch vaccin ineens op gelijke hoogte met die van westerse farmabedrijven zoals Pfizer BioNtech en Moderna. Het Russische vaccin is daarbij ook goedkoper en zorgt voor minder logistieke problemen omdat het op koelkasttemperatuur kan worden bewaard.

Zoals wel vaker hebben de Russische autoriteiten gegokt, en deze keer is die gok goed uitgevallen. Ze hadden dan ook wel wat redenen om die gok te wagen. Spoetnik V is  ontwikkeld door het gereputeerde Moskouse Gamaleja-instituut voor epidemiologie en microbiologie. Daar hadden ze al vaccins ontwikkeld tegen Mers (ook een coronavirus) en ebola. 

De Russische wetenschappers konden voor het nieuwe coronavirus dus terugvallen op een door hen beheerste en bekende techniek: ze gebruikten een alledaags en onschadelijk gemaakt verkoudheidsvirus om genetische informatie van het coronavirus in het lichaam af te leveren. Als het echte coronavirus dan langskomt, heeft het lichaam voldoende afweer ontwikkeld. 

Dezelfde techniek wordt gebruikt in het vaccin van AstraZeneca maar het Russische vaccin is effectiever, vermoedelijk door een truc die ze hebben gebruikt. De Russen gebruiken twee verschillende verkoudheidsvirustypes bij de twee inentingen, bij AstraZeneca is dat twee keer hetzelfde virus. AstraZeneca werkt nu overigens samen met de producent van Spoetnik V om te onderzoeken of een combinatie van hun vaccins tot een hogere effectiviteit kan leiden. De eerste testen op mensen beginnen later deze maand in Azerbeidjan.

Maar er is nog een tweede, minder bekende reden waarom het Kremlin er veel vertrouwen in had. Rusland heeft van de Sovjet-Unie heel veel militaire kennis geërfd. In de Koude Oorlog was verdediging tegen chemische en biologische wapens cruciaal. Als je ziet hoeveel schade het relatief simpele coronavirus wereldwijd aanricht, hoef je niet veel verbeeldingskracht te hebben om de militaire toepassingen van dergelijke biologische wapens te zien. Om je daartegen te kunnen verdedigen, moet je dus ook snel vaccins kunnen maken.

(lees door onder de foto)

In de beginfase wond de Russische overheid er geen doekjes om dat in de ontwikkeling van Spoetnik V naast het eerdergenoemde Gamaleja-Instituut (dat valt onder het ministerie van Volksgezondheid), ook het 48e Centraal Onderzoeksinstituut van het Russische ministerie van Defensie actief was. In dat militaire instituut, gelegen in Kirov (met vestigingen in Jekaterinburg en Sergiev Posad), werd het vaccin uitgetest op dieren. Defensie leverde overigens ook de 50 vrijwilligers die in juni een eerste testinenting met Spoetnik V kregen en geïsoleerd werden in het grootste militaire ziekenhuis van Rusland, gelegen in Moskou.

De rol van het 48e Centraal Onderzoeksinstituut verdween pas naar de achtergrond nadat de VS het militaire instituut eind augustus op een sanctielijst zette omdat het onderzoek zou doen naar biologische wapens. Een door de VS gesanctioneerd instituut dat een vaccin ontwikkelt, leek blijkbaar voor de Russische overheid geen goede reclame voor Spoetnik V. 

Voor Rusland is het succesvolle Spoetnik V-vaccin een belangrijke diplomatieke troefkaart. Het land beschikt niet over de diepe geldkoffers van China om bondgenoten aan zich te binden en moet het dus hebben van andere, minder dure vormen van soft power, liefst met een grote PR winst. Zo leverde de Russische krijgsmacht eind maart vorig jaar medische hulp en personeel, onder meer beademingstoestellen, aan het Italiaanse Bergamo, wat toen ground zero was voor de coronapandemie. De militaire vrachtwagens met als opschrift "Dalla Russia con amore" ('From Russia with Love', naar de James Bond film uit 1963) leverden Moskou een enorme publiciteitsstunt op. Even later zat Rusland zelf met een opstoot van coronabesmettingen en een tekort aan beademingstoestellen, maar dat nam niet weg dat het met de actie in Italië had gescoord. 

Bekijk hier beelden van de Russische medische hulp aan Italië (de tekst gaat hieronder door).

In de wereld na corona gaan vaccins bepalen wie er snel bovenop geraakt en wie achterop hinkt. Dat gaat ook een rol spelen voor de toekomstige geopolitieke verhoudingen. Wie nu niet mee kan, zal later de opgelopen achterstand nog moeilijk kunnen inhalen. In die zin is de coronapandemie net zo’n kantelpunt als de wereldoorlogen in de vorige eeuw die de geopolitieke verhoudingen grondig overhoop haalden. 

Rusland is daarvoor nu goed gewapend en kan met het vaccin andere landen ook nog aan zich proberen te binden. De export van het vaccin is volop aan de gang. Volgens de producent kunnen dit jaar 700 miljoen vaccins gemaakt worden, goed voor 350 miljoen mensen, veel meer dan de Russische bevolking van 145 miljoen.

De grote prijs voor Rusland blijft evenwel de EU. Mocht het er in slagen op de Europese markt door te dringen, zou het pas echt kunnen spreken van een diplomatiek succes. Binnen de EU geraakt de vaccinatie niet op kruissnelheid door problemen met de leveringen van de goedgekeurde westerse vaccins. Langzaam groeit de achterstand op het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, en groeit de kritiek op het vaccinatiebeleid van de EU. Spoetnik V lijkt nu een geschenk uit de hemel om de tekorten op te vullen. Het overheidsfonds dat Spoetnik financiert (Russian Direct Investment Fund, afgekort: RDIF), heeft al aangeboden in het tweede kwartaal honderd miljoen doses voor vijftig miljoen mensen in de EU te leveren.

Hongarije heeft niet gewacht op Brussel en het Russische vaccin al een nationale noodgoedkeuring gegeven. Eeuwige dwarsligger Orbán ligt niet wakker van een robbertje vechten met Brussel. Tegen de Hongaarse radio zei hij dat "je alleen kunt kiezen tussen een oosters en een westers vaccin als je er genoeg hebt". Het land heeft al 40.000 vaccins gekregen van Rusland. Maar ook de Duitse bondkanselier Merkel sloot niet uit dat het Russische vaccin in de EU een rol kan spelen. Ze koppelde er wel de voorwaarde aan vast dat het goedgekeurd zou worden door het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA).

Bekijk hier de verklaring van de Hongaarse regering over het Russische vaccin (de tekst gaat hieronder door):

Daar wringt momenteel het schoentje. In tegenstelling tot wat Russische media beweren, heeft de Russische producent nog geen goedkeuring aangevraagd, zo maakte het EMA woensdag bekend. De Russen hebben wel wetenschappelijk advies gekregen van het EMA over de goedkeuringsprocedure en ze hebben hun interesse geuit over een zogenaamd ‘rolling review’, een snellere toelatingsprocedure. 

De Europese Commissie heeft in het gezamenlijke aankoopbeleid van vaccins voor alle 27 lidstaten er ook altijd een punt van gemaakt dat de ontwikkelaars van de vaccins ook een productiecapaciteit hebben in de EU. Spoetnik V loopt momenteel volgens de website van de producent al in India, Zuid-Korea, Brazilië en Kazachstan van de band, maar dus nog niet in een land van de EU.

Maar de grote vraag binnen de EU over Spoetnik V gaat niet over deze, deels bureaucratische, kwesties. Het vaccin is een product van een land dat de EU als een onbetrouwbare partner beschouwt. Het bezoek vorige week aan Moskou van de Hoge Vertegenwoordiger van de EU, Josep Borrell, verliep redelijk desastreus voor iedereen in de EU die hoopte dat Rusland bereid zou zijn een constructieve dialoog aan te gaan met de Europese landen. Borrell zelf geloofde daarin maar kwam van een koude kermis thuis. 

Toen hij in Moskou de Russische minister van Buitenlandse Zaken Lavrov ontmoette, lazen zijn medewerkers op sociale media dat drie diplomaten van EU-lidstaten werden uitgewezen omdat ze zouden hebben deelgenomen aan een betoging voor de vrijlating van de Russische oppositieleider Navalny. Borrell moest zelf uitleg vragen aan Lavrov, die het niet nodig had gevonden zijn gesprekspartner daarover in te lichten, een enorme diplomatieke vernedering.

Bekijk hier het verslag over het bezoek van Borrell in Moskou vorige week (de tekst gaat hieronder door).

Op de afsluitende persconferentie moest de blijkbaar niet bijzonder goed voorbereide Borrell de diplomatieke gifbeker van de sluwe Lavrov tot op de bodem leegdrinken. Lavrov beschuldigde de Europese leiders ervan te liegen over de vergiftiging van Navalny en noemde de EU een onbetrouwbare partner. Borrell stond erbij en bood geen weerwerk, nadat hij eerder al op een vraag van een Russische journalist het Amerikaanse embargo tegen Cuba had veroordeeld. Lavrov kon daar dankbaar van gebruik maken om de verdeeldheid tussen de EU en de VS in de verf te zetten.

Borrell besloot na zijn bezoek dat Rusland op dit moment niet geïnteresseerd is in een constructieve dialoog en dat nieuwe sancties misschien wel nodig zijn. De omgeving van Navalny heeft al aangedrongen op scherpe sancties tegen de Russische oligarchen die president Poetin steunen. Het ziet er dus naar uit dat de verhoudingen met Rusland in de nabije toekomst vermoedelijk nog slechter worden, zeker nu in de VS president Biden zijn Russische collega Poetin duidelijk de wacht heeft aangezegd. We lijken weer op weg naar een containmentpolitiek zoals tijdens de Koude Oorlog, een politiek die tot doel had de invloed van de Sovjet-Unie in de wereld in te dammen. Lavrov gaat inmiddels de confrontatie niet uit de weg en sluit een volledige breuk met de EU niet uit mochten er nieuwe sancties komen.

Europa staat daarmee voor de fundamentele vraag hoever het zijn toekomst kan laten afhangen van een land als Rusland dat nu ook door Europese leiders meer en meer als een tegenstrever wordt beschouwd. De levering van vaccins is immers niet zomaar een commerciële deal, maar heeft ook geopolitieke implicaties, vooral omdat het hier gaat om een strategische behoefte, om de samenlevingen in Europa weer normaal te laten draaien. Leveringen van Spoetnik V aan EU-lidstaten gaat die landen nauwer binden aan Moskou en geeft Rusland mogelijkheden om verdeeldheid te zaaien in de EU. De (relatief kleine) leveringen van Rusland aan Hongarije hebben de Europese verdeeldheid over de vaccinstrategie al extra in de verf gezet.

(lees door onder de foto)

Veel EU-landen zijn toch ook afhankelijk van Russische gas- en olieleveringen, zal u misschien denken. Dat klopt, maar de stopzetting van die leveringen om Europese landen onder druk te zetten, brengt het verdienmodel van Rusland meteen in gevaar. De Russische begroting draait op die export van grondstoffen. Voor de export van Spoetnik V geldt dat veel minder. Daar gaat het over relatief kleine bedragen (1 vaccin kost een goede 8 euro), maar de intrinsieke waarde is veel groter (en dus de mogelijkheid er druk mee uit te oefenen) omdat vaccins momenteel schaars zijn.

De EU heeft tot nu toe naar de wereldpolitiek gekeken in economische termen. Veiligheid werd ondergeschikt gemaakt aan economie omdat weinig Europese landen, zeker niet de oorspronkelijk EU-leden, dachten dat hun veiligheid fundamenteel in gevaar zou kunnen komen. Het coronavirus heeft aangetoond hoe broos die veiligheid is en hoe moeilijk we de omschakeling kunnen maken naar een afdoende verdediging. Het heeft ook aangetoond dat die economische benadering ons afhankelijker heeft gemaakt van andere landen. De delokalisatie van de bijzonder simpele productie van mondmaskers naar China, heeft in de EU in het begin van de pandemie vermoedelijk heel wat levens gekost. De pandemie heeft Europa een harde les geleerd: als het er echt op aan komt, sta je er in deze wereld alleen voor.

De kwestie van het Spoetnik V vaccin situeert zich in deze ruimere discussie. De landen van de EU zijn er zich meer en meer van bewust geworden dat ze in een post-pandemie wereld een strategische autonomie moeten nastreven voor producten die noodzakelijk zijn voor de goede werking van onze samenlevingen. Vaccins tegen het coronavirus zullen voorlopig, toch zolang er een schaarste heerst, hoog in die lijst staan. De kwestie van Spoetnik V lijkt daarom een toetssteen te worden van hoe de toekomstige relatie tussen twee buren op het Europese continent, de EU en Rusland, zich zal ontwikkelen nu de vijandigheid aan beide kanten aan het toenemen is.