‘Porno gewelddadig? De hele westerse kunstgeschiedenis staat bol van geweld’

Is het kunst of is het porno? Het moet zowat de enige filosofische vraag zijn die het geregeld tot krantenkop schopt. Voor auteurs Petra Van Brabandt en Hans Maes was die vaststelling een extra stimulans om het thema uit te spitten. De tijd dat academici neerkeken op alles wat naar populaire cultuur ruikt, laat het duo graag achter zich. “Het is precies die neerbuigende houding die toelaat dat de valse tegenstelling tussen kunst en porno zo hardnekkig is.”

In hun essay gaan de kunstdocenten – Van Brabandt is verbonden aan Sint Lucas Antwerpen en Maes aan University of Kent – aan de slag met concrete voorbeelden uit de recente en minder recente kunstgeschiedenis. Aan de hand daarvan ontleden en deconstrueren ze stapsgewijs populaire opvattingen over erotische kunst en pornografie.

“Wij willen aantonen dat de bril waarmee we naar kunst kijken te rozig is, terwijl we porno te makkelijk wegzetten als iets laag-bij-de-gronds”, vertelt Van Brabandt. “Die visie moet worden bijgesteld. Kunst is niet enkel mooi en hoogstaand, porno is niet alleen vuil en slecht.”

Jullie wijzen erop dat er iets kwalijks schuilt in het feit dat we kunst haast automatisch verbinden met positieve kwaliteiten. Op die manier ontstaan blinde vlekken voor het geweld dat er in de westerse traditie vaak wordt afgebeeld.

Van Brabandt: “We denken graag dat erotische kunst suggestief, moreel hoogstaand is en grote liefde verbeeldt, maar zeker de westerse kunstgeschiedenis bulkt van de gewelddadige taferelen. De curator van het Louvre, Régis Michel, spreekt in dat licht zelfs over l’art du viol, ‘verkrachtingskunst’. Door van geweld iets esthetisch te maken en het op een eminente manier af te beelden, wordt het onzichtbaar gemaakt. Vanuit die optiek is heel wat erotische kunst eigenlijk een stuk problematischer dan pornografie, die wel transparant is over wat wordt afgebeeld.”

Een sprekend voorbeeld is het 16de-eeuwse fresco Jupiter verleidt Olympias van Giulio Romano.

Maes: “Dat is een dankbaar werk. Aan de hand van dat fresco kun je onmogelijk beweren dat agressieve en onverbloemde seksuele beelden enkel tot het domein van de pornografie behoren. Het gaat immers om een verkrachtingsscène die heel expliciet wordt weergegeven. Het lichaam van Olympias is niet alleen goed te zien, de focus ligt ook op het mannelijke geslachtsdeel – iets wat we normaal gezien vooral met porno associëren.

“Daarnaast toont de geschiedenis van dit werk aan dat we hetzelfde beeld, afhankelijk van de context, de ene keer als kwalijke porno bestempelen en de andere keer als kunst. De graveur Marcantonio Raimondi, een tijdgenoot van Romano, belandde in de gevangenis omdat hij etsen maakte op basis van de beelden, terwijl Romano zelf nooit met enige vorm van censuur te maken kreeg. Nochtans hebben de werken exact dezelfde kwaliteiten: ze zijn allebei expliciet en bedoeld om lust op te wekken.”

Van Brabandt: “Het enige verschil is dat het fresco bedoeld was voor rijke mensen, terwijl de etsen ruim verspreid konden worden onder de bevolking. Die sociale dimensie loopt als een rode draad door de geschiedenis van de pornografie. Erotische beelden die voor de lagere sociale klasse bedoeld zijn, bestempelen we als vulgaire porno. Hetzelfde beeldmateriaal dat voor rijke mensen gemaakt werd, wordt gevierd als kunst en komt in musea en collecties terecht.”

Dat die vaststelling ook vandaag nog geldig is, tonen jullie onder andere aan via Arsewoman in Wonderland, een kunstwerk van de hedendaagse Britse kunstenares Fiona Banner.

Van Brabandt: “Voor dat werk printte Banner het transcript van de gelijknamige pornofilm op een reusachtig billboard. Toen pornoproducer Ben Dover het werk zag, merkte hij op dat dit soort kunst Londense hipsters toelaat te geilen op sexy dingen zonder dat ze aan zichzelf moeten toegeven dat het om porno gaat. Dover stelt de dingen misschien wel heel scherp, maar doordat Banner porno approprieert, wordt iets wat we platvloers vinden plots sociaal aanvaardbaar en zelfs respectabel.”

Is het dan niet zo dat kunst die pornografische beelden gebruikt, er een kritische dimensie aan toevoegt en er commentaar op geeft?

Van Brabandt: “Dat gebeurt soms, maar er zijn evengoed voorbeelden van erotische kunstwerken die louter bedoeld zijn om controverse op te wekken of het pikant te maken. Dat wordt dan aanvaard omdat het kunst is.”

Kun je opwerpen dat het verschil tussen kunst en porno in het vormelijke schuilt? Het gemiddelde online pornofilmpje is niet bepaald mooi gemaakt.

Maes: “Het klopt dat er op dat vlak sprake is van een bepaalde achteruitgang, zeker als je vergelijkt met de jaren zeventig. Tijdens die hoogdagen van de pornografie waren er zelfs regisseurs actief die zowel Hollywood-films maakten als porno. Maar toch wordt er ook nu nog porno gecreëerd die heel mooi is. Er is altijd sprake van een spectrum. En zelfs binnen de mainstreamporno kun je oog hebben voor esthetische aspecten. Zo zijn de lichamen van de acteurs vaak atletisch of zijn ze in staat tot allerlei acrobatische standjes. Laat ons bovendien niet vergeten dat ook niet alle kunst oogstrelend mooi is of vormelijk sterk in elkaar zit.”

Een ander werk waar jullie in het boek naar verwijzen, is Susanna en de ouderlingen van Tintoretto.

Van Brabandt: “Dat is niet zozeer een expliciet gewelddadig werk, maar het is moreel wel problematisch. Alle aandacht gaat naar het lichaam van Susanna, die zich verzorgt voor een spiegel. Ze wordt bespied door oude gluiperds, maar hen zie je nauwelijks. Als toeschouwer word je schatplichtig gemaakt aan hun voyeurisme: jij neemt hun standpunt over. De schilder kiest voor het moment waarop ze nog niks doorheeft en geen weerstand biedt. Daardoor wordt het gedrag van de mannen niet in vraag gesteld. Allemaal weinig verheffend.”

Akkoord. Maar dat kun je toch ook niet zeggen over porno? Om te beginnen gaat het in die wereld vooral om de winst.

Van Brabandt: “Het is inderdaad een industrie, maar dat geldt evengoed voor de kunstwereld. Er is geen grotere commerce dan de kunst, alleen zit er een hele machinerie achter om er iets sacraals van te maken met behulp van onder andere publicaties en instituten. Dat verhult dat er ontzettend veel geld in omgaat en er tegen de sterren op in kunst wordt belegd.”

Maes: “Daarnaast wordt niet alle porno geproduceerd vanuit commercieel oogpunt. Er zijn heel wat groepen die zich gemarginaliseerd voelen in de samenleving en porno maken om hun identiteit te claimen. Zo zijn er voorbeelden uit de lgbtq-community of van mensen met een beperking. Zij blijven vaak onzichtbaar in de traditionele media en produceren zelf porno om hun identiteit te verkennen en gelijkgestemden te bereiken.”

Hoe staan jullie tegenover de uitbuiting in de pornosector?

Van Brabandt: “Een kennis van me maakt porno en wordt altijd kwaad van die vraag. Zij werpt dan op dat we het nooit hebben over de uitbuiting in de textielindustrie, de cosmeticasector of bij pakweg Walmart. Daar worden bij uitstek vrouwen en vrouwen van kleur slecht behandeld. Omdat de porno-industrie op dat vlak zo onder de loep ligt, heb je er bovendien de meest uitgebreide regelgeving en charters. En vergeet niet dat er geen loonkloof is, tenzij een omgekeerde.” (lacht)

Maes: “Laat er geen misverstand over bestaan: er is inderdaad uitbuiting die je niet kunt goedpraten. Tegelijk bestaat er ook feministische porno en zijn er mensen die het pornovak en de ethiek errond zeer ernstig nemen. Net zoals er ook misbruik is in de kunsten. Recente casussen als die van kunstschilder Chuck Close of een fotograaf als Terry Richardson tonen aan dat er op dat vlak nog een hele inhaalbeweging nodig is.”

Jullie pleiten er ten slotte voor om een kritisch discours te ontwikkelen over porno, net zoals kunstkritiek bestaat.

Van Brabandt: “Gedegen kritiek helpt om een domein te laten groeien en evolueren. Het kan er ook voor zorgen dat mensen zich aangemoedigd voelen om kwaliteit na te streven op moreel en artistiek vlak.”

Maes: “Je mag niet vergeten dat je enorm veel mensen zou kunnen bereiken met je kritische discours. De populairste pornosite Pornhub heeft maandelijks wereldwijd meer bezoekers dan Netflix. Als je het materiaal daar bekijkt, zie je onder andere dat ras er tot fetisj gemaakt wordt. Daar komt nooit kritiek op, omdat er nergens over gesproken wordt. Mocht pornokritiek bestaan, dan zouden dat soort misstanden aangeklaagd worden en kun je de kijker bewustmaken van de eigen vooroordelen en stereotypes. We laten op dat vlak veel potentieel liggen.”

Kunst of pornografie? is uitgegeven bij ASP

Beluister hier de podcast.