Waarom debatteren met antivaxers zelden een goed idee is: het menselijke brein is notoir onbetrouwbaar

Hoe pak je antivaxers aan op tv? Het antwoord zou eenvoudig kunnen zijn: de onzin weerleggen, en hen overtuigend uitleggen hoe het wel in elkaar zit. Dat moet ongeveer de gedachte geweest zijn toen de redactie van De zevende dag afgelopen weekend besloot twee mensen uit te nodigen die het nut van vaccins in twijfel trekken, de ene al hardnekkiger dan de andere. Vaccinoloog Pierre Van Damme (UAntwerpen) mocht aan de overkant van de tafel hun argumenten fileren en corrigeren.

Het draaide anders uit. Er werd verbaal gegoocheld met lymfeknopen en replication rates, maar nooit kreeg de kijker echt het gevoel dat de wetenschap eventjes vakkundig een hoopje kwakzalverij over de knie had gelegd. De kritiek naderhand was genadeloos: de VRT had volgens criticasters de vaccintwijfel alleen maar wind in de zeilen gegeven. Antivaxers horen niet in een televisiestudio, oordeelden mensen als moraalfilosoof Patrick Loobuyck (UGent) en filosoof Johan Braeckman (UGent) meteen.

Nochtans: een goed decennium geleden ging Braeckman zelf nog in rechtstreeks debat, eveneens in De zevende dag, met iemand die spijkerharde wetenschappelijke evidentie gewoon naast zich neerlegde. De Antwerpse imam Nordine Taouil betoogde er dat de evolutietheorie niet meer is dan een hypothese waar zelfs de wetenschappelijke gemeenschap grote vragen bij heeft.

Dat klopt niet. De basisprincipes van de evolutieleer worden onder wetenschappers algemeen aanvaard. De uitgangspunten van het darwinisme blijven al anderhalve eeuw overeind, omdat ze op logische en overtuigende manier de oorsprong van en verwantschap tussen soorten verklaren. De evolutieleer is met andere woorden een pijler van onze moderne wetenschappelijke kennis.

Geschapen in klei

Dat is ook wat Braeckman probeerde uit te leggen. Toch liet Taouil zich niet van de wijs brengen. De mens kan simpelweg niet afstammen van aapachtigen, argumenteerde hij. Hij had daar ook bronnen voor: de Koran, maar ook de Bijbel en de Thora. “Al die geopenbaarde boeken bevestigen het verhaal dat God ons heeft geschapen in klei, en in de klei het leven heeft geblazen.”

“Ik denk dat dat debat toentertijd ook al geen goed idee was van de VRT,” zegt Braeckman. Volgens hem is de situatie voor wetenschappelijke experts een catch 22: ga je niet in op de uitnodiging voor zo’n debat, dan bestaat de kans dat iemand met minder expertise de onzin moet weerleggen. Ga je wel met antivaxers of creationisten in debat, dan geef je hen een platform dat hen een credibiliteit verleent die niet in verhouding staat tot de geloofwaardigheid van hun beweringen.

Mazelen en polio

De standpunten van, bijvoorbeeld, antivaxers zijn immers wetenschappelijke quatsch. Niet alle vaccins zijn even effectief, maar de vaccins tegen mazelen en polio hebben een onschatbare winst voor de volksgezondheid in de westerse wereld opgeleverd. Moderne vaccins zijn bovendien erg veilig – de nevenwerkingen bij sommige wegen niet op tegen de schade die geleden zou worden mocht niemand zich laten inenten.

Dat is allemaal wetenschappelijk perfect aan te tonen. Alleen: “Antivaxers, net als creationisten, leggen zich niet zomaar neer bij de wetenschappelijke methode”, zegt Braeckman. Om die reden vindt hij een debat zoals in De zevende dag niet de juiste oplossing. “Die mensen volgen andere spelregels. Op die manier heeft het weinig zin om hen tegenover een wetenschapper te zetten.” Braeckman vreest dat zo’n debat vooral de bestaande twijfels in de maatschappij versterkt. “En het gevaar vandaag is dat mensen zich daardoor misschien niet meer zullen laten vaccineren. Dat is een direct risico voor de volksgezondheid.”

Confirmation bias

Bovendien is het enigszins naïef om te denken dat hardnekkige non-believers wel even overtuigd zullen raken door in een tegensprekelijk debat helder de feiten op een rijtje te zetten. Het probleem is dat mensen allesbehalve rationeel zijn, en het menselijke brein notoir onbetrouwbaar. Er zijn bijvoorbeeld halve bibliotheken volgeschreven over het fenomeen van de confirmation bias. Kort gezegd: de meeste mensen zullen informatie die overeenstemt met wat ze al denken van nature betrouwbaarder en hoogstaander inschatten dan informatie die tegenspreekt wat ze al denken.

Het blijkt ook verrassend moeilijk om onze denkbeelden bij te stellen, zelfs als we weten dat we het fout voor hebben. Al in de jaren zeventig toonden onderzoekers van de universiteit van Stanford aan hoe hardnekkig ons psychologisch zelfbedrog kan zijn. Ze deden de ene groep studenten geloven dat ze beter waren dan een andere groep in het onderscheiden van echte en valse zelfmoordbrieven. Dat was niet waar: beide groepen deden het gemiddeld even goed. Toen de onderzoekers de studenten vertelden dat ze belogen waren, schatte de eerste groep haar capaciteiten om de echte brieven te herkennen nog steeds hoger in – ook al was hen duidelijk gemaakt dat daar geen enkele objectieve grond voor was.

Als feiten niet overtuigen, wat dan? Is het dan überhaupt mogelijk om complotdenkers, antivaxers, flat earthers en klimaatontkenners te doen inzien waar ze de mist ingaan?

Geoloog Manuel Sintubin (UGent) is in ieder geval erg sceptisch. Op sociale media biedt Sintubin met regelmaat weerwerk tegen artikels waarin klimaatverandering als een fabeltje wordt afgedaan. Maar met rabiate klimaatontkenners rechtstreeks in debat gaan op de openbare omroep lijkt hem geen goed idee.

“In de echokamers van die mensen heeft dat geen enkele zin, zij zitten helemaal vast in hun denkkader. Wat ik doe, doe ik vooral voor de mensen die met twijfels zitten, of die zich afvragen of dat klimaatscepticisme misschien toch gerechtvaardigd is. Hen kan je wel uitleggen hoe het precies zit”, zegt Sintubin. “Hoe meer je mentaal geïnvesteerd hebt in iets, hoe moeilijker je ervan af raakt”, vult Braeckman aan.

QAnon

Toch hebben de naakte feiten hun nut, alleen blijkt het erg onvoorspelbaar welke feiten bij wie zullen aanslaan. Op het sociale netwerk Reddit getuigde een man met de alias diceblue recent hoe hij jarenlang in de wildste complottheorieën geloofde: de Illuminati, het bestaan van hagedissenmensen, buitenaardse wezens op Area 51 – en ook QAnon, de invloedrijkste samenzweringstheorie van de voorbije jaren.

Tot een schijnbaar futiel detail diceblue van het ene moment op het andere van zijn geloof deed vallen. Q, de zogenaamde blootlegger van het complot, claimde zeven supercomputers van de FBI gehackt te hebben, waardoor het internet plots sneller draaide. Diceblue besefte: zo werkt het internet niet. Het hele kaartenhuisje stuikte in elkaar – niet omdat iemand hem zei dat hagedissenmensen niet bestaan, maar omdat er iets schortte aan Q’s kennis van het internet.

Vatbaar

Naar eigen zeggen was het de streng gelovige opvoeding van diceblue die hem vatbaar maakte voor allerhande complottheorieën. Daar schuilt een van de belangrijkste redenen waarom het zo moeilijk is believers te overtuigen van de werkelijkheid: hun foutieve ideeën zijn ingebed in een groter geheel, een kijk op de wereld waarin die ideeën niet zo gek meer lijken. Ook bij antivaxers is dat vaak het geval. Wie niet gelooft dat vaccins werken, zal ook erg wantrouwig staan tegenover big pharma, de reguliere media en de overheid die mee het gevaar van vaccins in de doofpot steken.

Die bredere sociale en maatschappelijke context begrijpen is de sleutel tot het overwinnen van vaccinscepsis, zegt antropologe Heidi Larson van de London School of Hygiene & Tropical Medicine. Larson is een autoriteit op het gebied van vaccintwijfel en de drijvende kracht achter het Vaccine Confidence Project. “Feiten zijn niet genoeg”, zei Larson in een interview met The New York Times. Het gaat om het winnen van vertrouwen, en daarvoor is meer nodig. De meeste vaccintwijfelaars willen volgens Larson vooral iemand die hun zorgen ernstig neemt, en hen niet wegwuift als halve gekken. Om die reden vermijdt ze ook liever de term ‘antivaxer’.

Zo bekeken is het laatste dat media moeten doen vaccintwijfel negeren. Maar wellicht is het beter om die op een andere manier te vertolken dan in een debat. “Om iets echt goed uit te leggen, heb je tijd nodig”, zegt Sintubin. “Aan het einde van een lezing kreeg ik vroeger altijd vragen vol twijfel over klimaatverandering. Ik heb geleerd die vragen al tijdens mijn lezing te beantwoorden. Dat werkt, mensen zitten naderhand echt met minder twijfels.”