‘Overal ter wereld zie je dat de maffia van de pandemie gebruikmaakt om meer macht te verwerven’

“Een vriendin kreeg onlangs een handelsreizigster aan de deur”, vertelt Dina Siegel, hoogleraar criminologie aan de Universiteit Utrecht. “Een vrouw in een net broekpak, met een aktetas en een officiële badge van het bedrijf waarvoor ze werkte. Ze verkocht coronavaccins, vertelde ze met een duidelijk Pools accent. ‘Efficiënt, betrouwbaar en snel,’ prees ze de waren van haar Oost-Europese firma aan. Mijn vriendin vond het vooral amusant, maar veel mensen trappen erin en laten zich zo’n vaccin aansmeren. Ze wíllen gewoon geloven dat het werkt, omdat ze zo snel mogelijk gevaccineerd willen worden.”

Twee jaar geleden deed de Poolse handelsreizigster wellicht iets helemaal anders om haar brood te verdienen. Misschien stond ze op de Gentse Feesten portefeuilles te jatten uit de zakken van feestvierders. Of stal ze scheermesjes of dure pistachenootjes uit de supermarkt. Oost-Europese criminele bendes komen elk jaar naar West-Europa om te stelen, en verdwijnen dan snel weer de grens over. Ook in België zijn ze verantwoordelijke voor inbraakgolven, ze roven winkels leeg, sturen zakkenrollers tussen het volk of stelen auto’s op bestelling. Maar ook de bendes uit Polen, Roemenië, Bulgarije en Litouwen hebben last van de lockdown, zegt Dina Siegel, die al jaren etnografisch onderzoek doet naar de georganiseerde misdaad en contact houdt met haar informanten uit de onderwereld. Nu kijkt ze naar de effecten die corona op hun criminele activiteiten heeft.

Dina Siegel: “De cybercriminaliteit is explosief gegroeid omdat veel criminelen hun werkterrein naar het internet hebben verlegd. Inbrekersbendes hebben zich op namaak en medische fraude gestort, of passen hun businessplan aan en gaan voor schaalvergroting. De Russische maffia verkoopt beademingstoestellen van bedenkelijke kwaliteit aan ziekenhuizen. Het is fascinerend om te zien hoe elke criminele groep ook nu weer haar eigen specialiteiten en nieuwe modi operandi ontwikkelt.”

Door het reisverbod zat er voor de rondtrekkende bendes uit Oost-Europa weinig anders op dan in hun kot te blijven.

Siegel: “Gewoonlijk komen ze jaarlijks in de zomermaanden naar hier, als seizoensarbeiders, zeg maar. Ze bereiden in maart en april minutieus hun komst voor, en stippelen een route uit door Duitsland, Nederland, België, Frankrijk en Spanje. Dat doen ze met de evenementenkalender in de hand: festivals en grote optochten als de Gay Pride willen zakkenrollers zeker niet missen. Ze huren vakantiehuisjes en Airbnb’s, werken een hele zomer hun route af en keren in de winter terug naar hun thuisland. De opbrengst investeren ze in een boetiek, een landbouwbedrijfje, een villa of een auto.

“Vorig jaar kon dat niet, simpelweg omdat ze niet konden reizen. En zakkenrollen is moeilijk in een anderhalvemetermaatschappij. Woninginbraken konden ze ook al van hun lijstje schrappen, omdat iedereen thuiszit, en de meeste winkels waren gesloten.

“Litouwers, die gespecialiseerd zijn in autodiefstallen, vielen noodgewongen stil. Zij zitten vooral in de branche van de iets oudere wagens, die gestolen worden voor de onderdelen. Een Litouwse autohandelaar klaagde onlangs tegen me dat de garage die hij als dekmantel gebruikte voor die illegale trafiek failliet was gegaan, bij gebrek aan aanvoer.”

Waar leven de bendes nu van?

Siegel: “Veel Romafamilies, want daar gaat het vaak over, waren zich bewust van het gevaar en zijn eerst zelf in lockdown gegaan. Maar intussen hebben ze hun focus verlegd. In Roemenië zijn er families die zich nu specialiseren in landbouwmateriaal, dat ze bij boeren in West-Europa stelen, vooral in Frankrijk. Het land werd afgelopen zomer overspoeld door jonge Oost-Europeanen die gereedschap en apparatuur op afgelegen boerderijen gingen stelen: dure gps-systemen en zelfs tractors.

“Alles wat ze doen, pakken ze heel professioneel aan. Bij de Litouwse autodievenbendes ging iemand eerst op verkenning uit, een andere neutraliseerde het digitale alarm, de derde reed de wagen tot in Duitsland, waar een vierde het voertuig overnam en naar Polen en Litouwen reed.

“Zo gaan ze ook te werk voor de diefstal van landbouwwerktuigen. Ze verkennen boerderijen met drones en maken luchtfoto’s, zodat ze weten wat er te stelen valt. Net zoals ze vroeger met een boodschappenlijst op dievenpad gingen in winkels en woningen, weten ze nu heel precies welke producten en merken ze willen.”

Ook bouwbedrijven moeten uitkijken. Europol signaleerde in een rapport over coronacriminaliteit meer diefstallen van bouwmateriaal op de werven, zoals kleine graafmachines, en van koper.

Siegel (knikt): “Het voordeel is dat zo’n gps-systeem, een landbouwvoertuig of een bouwmachine veel meer geld oplevert dan gestolen telefoontjes. Om met die smartphones aan hetzelfde bedrag te komen moet zo’n bende ook veel meer personeel inzetten, meestal kinderen van 13 of 14, geronseld in de armste Romawijken. Het is dus de moeite waard om in een nieuw businessplan te investeren.

“Koperdiefstal is van alle tijden. De Nederlandse en de Belgische spoorwegen hebben er een tijdlang veel last van gehad. In Roemenië zijn er koperstations waar je je waren kunt binnenbrengen en er meteen cash geld voor krijgt. Die bestaan nog steeds, maar in de regio’s waar ik onderzoek doe, is de handel wel verminderd.”

Wat doen ze nog meer?

Siegel: “Fraude is nu hun belangrijkste bron van inkomsten. Er is een heel levendige handel in corona-attesten. Die bendes waren al erg bedreven in het maken van valse reisdocumenten en paspoorten. Nu maken ze attesten die bewijzen dat je negatief hebt getest op Covid-19. Die verkopen ze online en in benzinestations langs de weg.

“De eerste maanden verkochten ze ook veel medisch nepmateriaal online. Ze maakten handgel van zeep en water, en flansten mondmaskers in elkaar met papier, servetten of stoffen die het virus helemaal niet tegenhouden. Ze organiseren ook wedstrijden voor de mooiste mondkapjes, en bieden de winnende exemplaren voor veel geld aan in onlinewinkels. Vindingrijk zijn ze wel.”

Binnenkort maken ze hun zomeragenda op. Weet u wat ze dit jaar van plan zijn?

Siegel: “Ze hopen natuurlijk op een snelle vaccinering, zodat ze hun oude activiteiten kunnen hervatten. In afwachting daarvan verdienen ze geld met namaakvaccins. Sommigen slijten ze van deur tot deur, zoals de handelsreizigster over wie ik het daarnet had. In de eerste golf boden ze nepcoronatests aan en was dat vaak een voorwendsel om bij – meestal oudere – mensen binnen te raken. Dat doen ze nog steeds, maar nu met vaccins. Zowel België als Nederland kent het fenomeen van de valse verpleegsters die met twee aan de deur komen: terwijl de ene met de bewoner in de badkamer verdwijnt om een prik te geven, heeft de andere de tijd om waardevolle spullen te stelen.

“Maar de meeste bendes blijven gewoon thuis en bieden de namaakvaccins online aan. Irish Travellers (Romafamilies, red.) zijn daar heel bedreven in. Hun websites ogen erg professioneel en ze maken ook misbruik van de namen van grote farmaceutische bedrijven. Om zo doelgericht mogelijk te kunnen werken, stelen ze eerst de data van potentiële klanten. Criminele organisaties hebben tegenwoordig de kennis in huis om te hacken. In Nederland is er net een groot schandaal losgebarsten: uit de databank van de gemeentelijke gezondheidsdiensten zijn miljoenen persoonlijke gegevens gelekt. Mogelijk geïnteresseerde klanten krijgen een privévaccinatie aangeboden in een mail, een brief of een whatsappbericht. Ze spelen in op het ongeduld van de mensen, en heel wat mensen gaan er ook op in.”

DEALEN EN PLUNDEREN

Zijn de inbrekersbendes stilgevallen? Een collega uit Antwerpen kreeg onlangs bezoek toen hij even de hond ging uitlaten. Hij was maar twintig minuten van huis, maar alle juwelen waren gestolen.

Siegel: “Er zijn nog altijd lokale bendes actief. Dat zijn jongens die zich enorm vervelen. Wij denken nooit aan verveling als de oorzaak van criminaliteit. We denken dat ze het doen omdat ze geld nodig hebben, maar jonge mensen zitten zich nu zo te vervelen, dat ze van alles gaan doen. Ze zijn hun bijbaantje in de horeca kwijt, ze gaan niet naar school, en wat er online te beleven valt, is voor hen ook niet genoeg. Ze moeten ergens hun adrenaline kwijt, dat zie je ook aan de illegale raves en aan de straatprotesten tegen de coronamaatregelen.

“De overheid heeft een soort collectieve saaiheid gecreëerd en gestimuleerd. Je beantwoordt nu aan een ideaalbeeld als je thuiszit en zo weinig mogelijk beweegt. Jonge mensen worden er gek van en willen reageren. Zodra iemand oproept om naar buiten te gaan en te plunderen, het maakt niet uit onder welke ideologische vlag, doen ze mee. Het is eigenlijk een protest tegen de nutteloosheid die ze ervaren. Zo zijn er ook jongeren die zich nooit met straatcriminaliteit hebben ingelaten, maar die nu makkelijk te ronselen zijn. Als loopjongen, bijvoorbeeld, of om drugs te dealen als pizzakoerier.”

In de havens van Antwerpen en Rotterdam zijn het afgelopen jaar ongezien grote partijen cocaïne onderschept. Blijkbaar doen ook de drugshandelaars aan schaalvergroting?

Siegel: “Ik weet niet of er nu meer drugs worden verscheept, maar vóór de coronacrisis werden kleinere ladingen over meer schepen en containers verdeeld om het risico te spreiden. Toen er minder verkeer was in de havens, werden drugs vanuit Zuid-Amerika in grotere hoeveelheden verscheept, om zeker te zijn dat er genoeg voorraden Europa zouden bereiken.

“Tegelijk waren de controles ook veel efficiënter. De drugsbestrijdingsdiensten hebben het voorbije jaar heel efficiënt en goed gewerkt. Europol heeft de georganiseerde misdaad een enorme slag toegediend door de versleutelde chatdienst EncroChat te kraken, die massaal door criminelen werd gebruikt. Er zijn ontzettend veel gesprekken tussen criminelen gedecodeerd, waardoor speurders veel onderzoek hebben kunnen doen naar de cocaïnehandel via de havens van Antwerpen en Nederland, de cannabishandel en de witwaspraktijken. Er zijn in Nederland ook veel labs voor synthetische drugs ontmanteld.”

Maar dat heeft niets met corona te maken?

Siegel: “Het heeft álles met corona te maken. Omdat de politie zich niet met straatcriminaliteit hoefde bezig te houden, konden ze hun prioriteiten verleggen naar de grotere onderzoeken naar cybercriminaliteit en drugssmokkel. In landen met een strengere lockdown, zoals Italië, Frankrijk en Spanje, had de politie de handen vol met het controleren van overtreders van coronamaatregelen en was daar minder aandacht voor. In Spanje worden nu meer drugs ingevoerd dan vroeger.”

In Nederland en in de Belgische grensstreek worden steeds meer labs voor synthetische drugs opgericht: daar wordt geen xtc gemaakt, maar het veel verslavender crystal meth. Heeft de coronacrisis dat fenomeen versneld?

Siegel: “Er wordt weleens beweerd dat die overschakeling er is gekomen door een tekort aan ingrediënten voor xtc, die uit Azië moesten komen. Maar dat klopt niet, er waren voorraden genoeg bij ons. Veel ingrediënten komen ook uit Polen, een land dat evenveel xtc produceert als Nederland. Crystal meth is gewoon in de hele wereld aan een opmars bezig. Dat is erg zorgwekkend, want het is een amfetaminedrug die veel gevaarlijker is dan xtc en je gezondheid sloopt. Crystal meth is heel populair in Azië en Zuid-Amerika, en het is een kwestie van tijd voor ze ook hier wijdverspreid is.”

Door de coronacrisis roken we bij ons nu wel cannabis uit Albanië.

Siegel: “Marokko was altijd de koploper in de productie van cannabis, maar Albanië is het afgelopen jaar uitgegroeid tot een geduchte concurrent. Afgelopen zomer hebben Albanese boeren enorme weedplantages aangelegd. Vóór de coronacrisis keken de politie en het gerecht er streng toe op de productie van drugs, omdat het land graag bij de Europese Unie wil komen. Ze wilden af van het imago van de Albanese maffia. Maar door de coronacrisis wordt er veel minder gecontroleerd en zie je overal plantages uit de grond schieten. Dat zijn indrukwekkende beelden, hoor: waar je vroeger uitgestrekte graanvelden zag, zie je nu alleen cannabis groeien.

“Het drugsgebruik is door de coronacrisis ook niet verminderd, integendeel. Er zijn misschien minder feestdrugs in omloop, maar de vraag naar cocaïne is even groot gebleven, en cannabis is populairder dan ooit. Mensen hebben er meer nood aan om te chillen. Dat zag je trouwens ook aan de paniek en de lange rijen voor de coffeeshops in Nederland, toen de sluiting werd aangekondigd. Daar is men snel van teruggekomen, omdat men bang was dat de handel ondergronds zou gaan.”

ONDERGRONDSE SEKS

Met uw roots in de voormalige Sovjet-Unie hebt u ook veel onderzoek gedaan naar de Russische maffia, die door de pandemie een complete gedaanteverwisseling heeft ondergaan.

Siegel (knikt): “De professionele Russische maffiabazen die er al decennia de scepter zwaaiden, zijn altijd heel actief geweest in de internationale gas- en oliehandel. Ik heb ook onderzoek gedaan naar hun activiteiten in de Belgische diamantsector, waar ze heel aanwezig waren. Dat zijn allemaal mannen van 70 jaar en ouder: heel kwetsbaar voor corona. De meesten zijn vrijwillig ondergronds gegaan. President Poetin voerde al een tijdje een agressieve campagne tegen die traditionele criminele leiders, en toen het virus kwam, kozen ze eieren voor hun geld. Een groot deel is uitgeweken naar Cyprus of Turkije.

“Opgeruimd staat netjes, zou je denken, maar hun plaats werd meteen ingenomen door een nieuwe generatie jonge, gemotiveerde criminelen die totaal anders denken en werken. Waar het bij de traditionele maffia meer om relaties en imago draaide, zijn dat ondernemers die met om het even welk product keihard geld willen verdienen. Zij zijn nu bezig met online cybercrime, met namaak en oplichting. Zo leveren ze bijvoorbeeld grote bestellingen niet-werkende medische apparatuur aan ziekenhuizen. Ze verkopen ook namaakmedicijnen en farmaceutische producten, maar dan op een veel grotere schaal dan de Oost-Europese bendes.

“Overal ter wereld zie je dat de maffia van de pandemie gebruikmaakt om meer macht en invloed te verwerven bij de bevolking. In de streek rond Napels wordt de camorra weer op handen gedragen in de armste wijken, waar het gezondheidssysteem van de overheid faalt. Ze delen er voedselpakketten uit aan de plaatselijke bevolking en verstrekken leningen en andere gunsten aan kleine winkeliers en iedereen die het financieel moeilijk heeft. De mensen zien de maffia als een vervanger van de overheid. En zo krijgen ze weer meer macht.”

Corona heeft de criminaliteit niet doen afnemen?

Siegel: “De misdaad die op de ene plek verdwijnt, duikt elders onder een andere vorm op. Dat hangt ook samen met de prioriteiten die de politie legt, en het beleid van de overheid. In België was er bijvoorbeeld een veel strengere lockdown dan in Nederland, waar we heel lang spraken over een ‘intelligente lockdown’: de overheid deed vooral aanbevelingen en rekende op het gezond verstand van de burger. Uit onderzoek is intussen gebleken dat het familiaal geweld in Nederland het afgelopen jaar niet is toegenomen, terwijl dat in België wel een groot probleem is. Eén van de redenen is dat potentiële slachtoffers door de beperkte maatregelen in Nederland thuis konden ontsnappen als er een dreigende situatie ontstond. In de Baltische staten behoren huiselijk geweld en moord dan weer tot de grootste problemen tijdens de lockdown, als gevolg van het overmatige alcoholgebruik.

“Ik heb veel onderzoek naar vrouwenhandel gedaan en was ook nieuwsgierig hoe de sekswerkers het tegenwoordig doen, nu ze hun beroep niet meer mogen uitoefenen. De prostitutie is natuurlijk niet gestopt, de dames ontvangen hun klanten gewoon bij hen thuis. De vrouwen die ik ken, zijn allemaal ondergronds gegaan. Ze hebben gewoon geen keuze. En webcamseks is blijkbaar geen goede vervanger voor, hoe zeg je dat, huidhonger.

“Ik werk mee aan een Europees onderzoek naar de effecten van het coronabeleid op de criminaliteit in de verschillende Europese landen. Die studie is nog volop bezig, maar het is nu al duidelijk dat geen enkele aanpak voor een globale daling van de misdaad heeft gezorgd. Criminaliteit bestaat en vloeit.”

© Humo