De ware reden waarom Marieke Lucas Rijneveld niet de aangewezen persoon is om gedichten van Amanda Gorman te vertalen

"For there is always light. If only we’re brave enough to see it. If only we’re  brave enough to be it." De woorden van de zwarte dichteres Amanda Gorman op de eedaflegging van de nieuwe Amerikaanse president Joe Biden waren nog niet koud of er brak al een strijd los om de vertaalrechten van Gormans gedichten. 

Bekijk hier de voordracht van Amanda Gorman tijdens de eedaflegging van Joe Biden op 20 januari 2021 (en lees voort onder de video):

International Booker Prize-winnares Marieke Lucas Rijneveld mocht de Nederlandse versie verzorgen. Hoewel Gorman zelf haar fiat had gegeven voor de keuze van uitgeverij Meulenhoff, zag die zich al snel genoodzaakt een toelichting de wereld in te sturen, nadat ze bakken kritiek over zich heen had gekregen omdat Rijneveld niet dezelfde huidskleur had als Gorman. 

Nu heeft Rijneveld zelf de handdoek in de ring gegooid. De keuze van uitgeverij Meulenhoff was zeker betwistbaar, maar de belangrijkste reden daarvoor bleef tot op heden onderbelicht: Rijneveld is geen vertaler.

Sommige critici zijn ervan overtuigd dat Amanda Gormans gedichten alleen kunnen worden vertaald door mensen van kleur. De idee daarachter is dat een witte vertaler zich onvoldoende zou kunnen inleven in de gevoelens die aan Gormans gedichten ten grondslag liggen. Zo verwijst ze in haar poëzie naar het slavernijverleden waaronder haar voorouders gebukt gingen. 

Vertalers van kleur uit het Nederlandse taalgebied mogen zich dan misschien herkennen in thema’s als racisme en discriminatie, het is maar de vraag of hetzelfde geldt voor de slavernijproblematiek. Het is nogal kort door de bocht om te stellen dat iemand aan de andere kant van de oceaan die toevallig dezelfde huidskleur heeft als Amanda Gorman, per definitie beter geplaatst is om haar gedichten te vertalen dan een - al dan niet witte - vertaler die kan bogen op een grote kennis van de Amerikaanse geschiedenis én liefst van het Engels. 

Helaas zijn dat twee aspecten waarvoor ook Rijneveld niet bekendstond, en net dat had centraal moeten staan in de discussie.

Wie is dan wel de aangewezen persoon om een dergelijk prestigeproject aan toe te vertrouwen? Een literair vertaler Engels-Nederlands bijvoorbeeld, als het even kan met een specialisatie in poëzie of zelfs spoken word. 

Meulenhoff had uiteraard een sterke troef in handen toen het Rijneveld als kandidaat kon voordragen. Zoals verwacht stuurde Gormans team de jongste winnaar van de International Booker Prize niet zomaar wandelen. Wist Gorman veel dat ze zo een schrijver in huis haalde die het Engels naar eigen zeggen even goed beheerst als Louis van Gaal (een Nederlandse voetbaltrainer en oud-voetbalspeler, red.). 

Laten we Meulenhoff dus niet van wereldvreemdheid betichten omdat het een witte schrijver aanstelde, maar wel omdat dat met een behoorlijke dosis misprijzen voor het vertalersvak gebeurde. Rijneveld zelf gaf samen met de Engelse vertaalster van "De avond is ongemak" (de roman van Rijneveld, red.), Michele Hutchison, lezingen waarin ze het vertaalproces onder de loep namen. 

In de toelichting die Rijneveld op Twitter gaf bij de teruggave van de opdracht zweeg de auteur echter in alle talen over de vaardigheden die onontbeerlijk zijn om een literair werk te vertalen. Rijneveld toonde zich vooral “geschrokken van de ophef” en trok zich terug uit “begrip voor de mensen die zich gekwetst voelen door de keuze van Meulenhoff om mij te vragen”. Vrij vertaald: sorry dat ik er als witte vertaler ook maar aan dacht om het mooie gedachtegoed van iemand als Amanda Gorman in mijn taalgebied te verspreiden.

Eerder had Meulenhoff de gemoederen nog proberen te bedaren door de "woke" gemeenschap erop te wijzen dat het sensitivity readers zou inzetten. Rijneveld, die onder meer een Hitlergrap geschrapt zag in "The Discomfort of Evening", was bekend met het fenomeen, maar in ons taalgebied is die praktijk vooralsnog niet gangbaar. 

Vertalers die hun vak ernstig nemen, proberen altijd in het hoofd van de auteur te kijken om de betekenis van de tekst zo getrouw en zo vlot mogelijk weer te geven. Ook zonder de hulp van gevoeligheidslezers beseffen ze dat sommige woorden in de doeltaal een andere lading kunnen hebben dan in de brontaal, bijvoorbeeld door cultureel-maatschappelijke ontwikkelingen die het discours in dat taalgebied hebben beïnvloed. 

Dat zijn basisprincipes die in elk vertalershandboek terug te vinden zijn. Vertalers zijn immers veerboten tussen verschillende culturen, een functie die zou worden ondermijnd als ze enkel nog teksten zouden mogen vertalen van mensen met dezelfde huidskleur. Ze leggen zich niet alleen toe op de taal, maar ook op de cultuur van het taalgebied dat ze bestuderen. 

Niet zelden hebben ze daarvoor een opleiding achter de rug en hebben ze daarna de nodige ervaring opgedaan. We mogen dan ook verwachten dat ze onderweg enig inzicht in interculturele communicatie hebben verworven.

Zou het geen goede zaak zijn als diezelfde vertalers in deze geglobaliseerde wereld, ongeacht hun huidskleur of persoonlijke achtergrond, andermans ideeën en ervaringen kunnen ontsluieren voor mensen die de brontaal niet machtig zijn? Die gedachte sluit overigens naadloos aan bij de inclusieve boodschap van Amanda Gorman. "If only we’re brave enough to see it."

In "De zevende dag" gingen dichteres Lisette Ma Neza en Assita Kanko (N-VA) in debat over de vertalingsopdracht. Bekijk het gesprek hieronder: