Direct naar artikelinhoud
AnalyseCoronavaccins

De 12 vaccins die de wereld moeten redden getest: ‘De ene ligt halfdood in de zetel, terwijl de andere niets merkt’

De 12 vaccins die de wereld moeten redden getest: ‘De ene ligt halfdood in de zetel, terwijl de andere niets merkt’
Beeld Thomas Sweertvaegher

Was het nu 70, 80 of 90 procent bescherming? Welke vaccins zijn er nog op komst? En moeten we, nu de productie en levering zo hortend loopt, straks smeken om een Russische of Chinese prik?

1. HET STRAFSTE: PFIZER-BIONTECH

Officiële naam van het vaccin: Comirnaty, tozinameran, BNT162b2.

Fabrikant en/of ontwikkelaar: Pfizer, een Amerikaanse farmagigant bekend van blockbusters als Viagra, Xanax en de cholesterolremmer Lipitor, en BioNTech (voluit: Biopharmaceutical New Technologies), een biotechbedrijf uit het Duitse Mainz.

Type: mRNA-vaccin. Men injecteert, verpakt in een vetdruppel, de genetische code om het spike- of stekeleiwit op de buitenkant van het virus aan te maken, waarna de cellen in de buurt van de prik het uitsteeksel produceren. Zo wordt een reactie van het immuunsysteem opgewekt.

Aantal dosissen: twee, met een pauze van drie weken.

Beschermingsgraad: 95 procent (volgens een Israëlische studie 85 procent na één dosis).

Goedgekeurd en/of al gebruikt in: onder andere de VS, Canada, het Verenigd Koninkrijk, Israël, Australië, Nieuw-Zeeland, Mexico, Canada en de Europese Unie.

Aantal door België bestelde dosissen: 12,5 miljoen (te verhogen tot 15 miljoen).

Pfizer-BioNTech is de eerste vaccinontwikkelaar die met resultaten uitpakte, en het vaccin is ook het eerste dat door een westers land is goedgekeurd en aan de bevolking toegediend. Op 2 december gaf de Britse gezondheidsautoriteit haar goedkeuring, en nog geen week later werd al de eerste prik gezet, bij de 90-jarige Margaret Keenan. Pfizer hoopt tegen eind dit jaar twee miljard dosissen geproduceerd te hebben.

Het Pfizer-vaccin kwam er niet alleen heel snel, het blijkt zeer goed te werken. Was dat ook voor wetenschappers een verrassing?

Isabel Leroux-Roels, professor klinische microbiologie aan de UGent en diensthoofd van het Centrum voor Vaccinologie CEVAC aan het UZ Gent: “We wisten wel dat je met die mRNA-technologie sneller een vaccin kunt ontwikkelen dan met andere technieken. Maar dat het zo goed zou werken, was een grote verrassing. Er zijn maar heel weinig met klassieke technologieën ontwikkelde vaccins die het zo goed doen. Het opent ook enorme mogelijkheden voor toekomstige vaccins voor andere ziekten.”

Al snel bleek dat je zes in plaats van vijf dosissen uit één flacon kon halen, waarop Pfizer minder flacons leverde. Had het dat niet beter kunnen inschatten?

Leroux-Roels: “Wellicht heeft men wat meer in de flesjes gedaan, zodat nog altijd de beloofde vijf dosissen uit een flacon konden worden gehaald als mensen wat morsten of verspilden. Toen ze bij Pfizer zagen dat één flacon zes dosissen opleverde en de contracten per dosis waren, en niet per flacon, moeten ze gedacht hebben dat ze 20 procent korting hadden gegeven, en hebben ze de volumes aangepast. Die redenering kan ik wel volgen.”

Het vaccin lijkt meer bijwerkingen te hebben. Het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA) raadt aan om mensen na hun prik een kwartier te observeren, omdat er al allergische reacties zijn vastgesteld.

Leroux-Roels: “Elk vaccin kan een ernstige allergische reactie opwekken. Die treedt meteen na de vaccinatie op en moet medisch behandeld worden, omdat de tong, de luchtwegen en het gezicht opzwellen. Dat komt normaal bij één op een miljoen toegediende dosissen voor. Bij de vaccins van Pfizer en Moderna lijkt het rond de twee à vier per miljoen te zijn. Het blijft dus zeldzaam. Mensen die ooit al een zware allergische reactie hebben gehad op een vaccin of een medicijn, raadt men aan een arts te consulteren vóór ze zich laten vaccineren. De reactie wordt vooral veroorzaakt door twee bestanddelen in het vaccin die ook in geneesmiddelen en andere vaccins zitten.”

Veel mensen maken zich zorgen dat mRNA-vaccins veranderingen kunnen aanbrengen in ons DNA.

Leroux-Roels: “RNA kan niet in de celkern en kan zich daar dus niet in ons genoom (het geheel van genen van een mens of andere organismen, red.) nestelen. Anders is het bij de vaccins die gebruikmaken van een verkoudheidsvirus. Dat komt wel de celkern binnen, maar is evenmin in staat om zich in het genoom te integreren. Daar zijn bepaalde eiwitten voor nodig die verkoudheidsvirussen niet hebben. Mocht dat wél zo zijn, dan zou ons genoom na elke verkoudheid veranderd zijn.”

2. ZEKER GEEN KNEUSJE: OXFORD-ASTRAZENECA

Officiële naam van het vaccin: AZD1222, Covishield, ChAdOx1 nCoV-19.

Fabrikant en/of ontwikkelaar: de universiteit van Oxford en het Brits-Zweedse farmabedrijf AstraZeneca.

Type: virale-vector- of DNA-vaccin. Deze vaccins brengen via onschadelijk gemaakte virussen de genetische informatie in het lichaam die de cellen moet aanzetten om stekeleiwitten van het coronavirus aan te maken. Die eiwitten lokken vervolgens een reactie van het immuunsysteem uit, zodat de afweer voorbereid is als het échte virus zou toeslaan. Het AstraZeneca-vaccin maakt gebruik van een aangepast en voor mensen onschadelijk verkoudheidsvirus bij chimpansees.

Aantal dosissen: twee dosissen met een tussentijd van vier à twaalf weken.

Beschermingsgraad: 82,4 procent (bij twaalf weken tussen de twee dosissen).

Goedgekeurd en/of al gebruikt in: het Verenigd Koninkrijk, Australië, Zuid-Afrika, Brazilië, India, Pakistan, Zuid-Korea, Thailand, Egypte, Canada en de EU.

Aantal door België bestelde dosissen: 7,74 miljoen.

Het vaccin van Oxford-AstraZeneca, een aangepaste versie van een vaccin tegen MERS (een acute longinfectie die óók door een coronavirus wordt veroorzaakt) waar het team van Oxford enkele jaren geleden al aan werkte, leek op koers om het beste en meest begeerde vaccin te worden. Een resem pijnlijke communicatieblunders later wordt het AstraZeneca-vaccin door velen – volledig onterecht – beschouwd als het kneusje onder de vaccins en gaven bij ons zelfs sommige zorgverleners te kennen dat ze liever een prik van een ander vaccin willen. Tot overmaat van ramp lopen ook de leveringen in het honderd door productieproblemen.

Wat is er fout gelopen?

Leroux-Roels: “Voor dit vaccin is men in april al met klinische studies gestart. De eerste studies deed de universiteit van Oxford nog zelf. Omdat ze geen groot bedrijf zijn, hebben ze het kleinschaliger aangepakt en hebben ze in verschillende landen, onder andere het VK, Brazilië en Zuid-Afrika, simultaan studies opgestart. Het probleem was dat bij al die studies andere criteria en definities werden gehanteerd, waardoor je de data moeilijk kunt samenvoegen voor analyse.

“Vervolgens is Oxford gaan samenwerken met AstraZeneca, een farmagigant, maar geen vaccinproducent met ervaring. Die is in de zomer enkele grote studies gestart, onder andere één in de VS met 30.000 mensen. Voor het bepalen van de werkzaamheid van het vaccin konden maar twee van de kleinere studies gebruikt worden, omdat er in de andere te weinig ziektegevallen waren. Bovendien bleek één van de groepen bij de eerste prik maar een halve dosis van het vaccin te hebben gekregen. De fout lag niet bij AstraZeneca of Oxford, maar bij een bedrijf dat voor hen werkte. In de groep die twee standaarddosissen kreeg, bleek het vaccin voor 62 procent werkzaam; in de groep die per ongeluk eerst een lagere dosis kreeg en daarna een gewone dosis, bleek dat 90 procent. Toen men eind november met de resultaten kwam, had men het gemiddelde van die twee groepen genomen. Zo was men op een bescherming van 70 procent uitgekomen. Uit latere analyse bleek dat in het schema met één halve en één volledige dosis het verschil werd gemaakt door de grotere tussentijd waarmee de dosissen waren toegediend.

“Ook namen aan de studies niet zoveel mensen van boven de 55 deel, en zag men vooral ook weinig covid-19-infecties bij de oudere groep, zodat men niet zeker wist of het ook bij ouderen goed werkte.”

Die cijfers werden later wel bijgesteld.

Leroux-Roels: “Enkele maanden later heeft men de gegevens uit de eerste studies met die van de andere mogen samenvoegen, omdat er toen wél genoeg ziektegevallen waren. Tel je die gegevens bij elkaar op, dan kom je op 76 procent bescherming na één dosis en 82 procent na twee dosissen. We hebben het over bescherming tegen alle vormen van covid, dus ook milde vormen waarbij mensen enkel last hadden van een loopneus of wat vermoeidheid. Bij ernstige zieken werkt het vaccin zeer goed en gaat het zelfs richting 100 procent.

“Recent kwamen er ook nog zeer interessante gegevens uit Schotland: van de 5 miljoen Schotten zijn er 1,2 miljoen gevaccineerd. Het Pfizer-vaccin blijkt daar voor 85 procent te beschermen tegen ziekenhuisopname, en het AstraZeneca-vaccin 94 procent. Je kunt dus niet zeggen dat AstraZeneca het vaccin van de Aldi is, en Pfizer de Rolls-Royce. Als je bij gegevens over veel grotere groepen naar een zeer belangrijke parameter als hospitalisatie kijkt, doet AstraZeneca het beter dan Pfizer, voor het overgrote deel bij oudere mensen.”

Velen hebben onthouden dat het AstraZeneca-vaccin maar half zo goed werkt als de mRNA-vaccins, en dat het bij ouderen minder effect heeft. In veel landen, ook België, wordt het nog niet aan 55-plussers gegeven.

Leroux-Roels: “Men wil zeker zijn en er zijn nog te weinig gegevens over de werking bij 55-plussers. Een nog lopende studie zal daar uitsluitsel over geven, aangevuld met de real life-ervaring zoals die in Schotland, en dan kan het advies worden aangepast. Zowel het AstraZeneca-vaccin als de andere geregistreerde vaccins lijken het schitterend te doen. Als mensen massaal een prik gaan weigeren en de vaccins in de koelkast blijven liggen, zullen we veel slechter af zijn.”

Begin februari schortte Zuid-Afrika de vaccinatie met AstraZeneca op omdat het vaccin niet genoeg bescherming zou bieden tegen de Zuid-Afrikaanse variant.

Leroux-Roels: “Dat ging om een studie met tweeduizend Zuid-Afrikanen. Daaruit bleek dat het vaccin onvoldoende beschermt tegen de milde vorm van covid-19. Omdat het over een groep jonge, gezonde mensen ging, werden er geen ernstige vormen van covid vastgesteld, dus weten we niet of het tegen de ernstige vorm zou beschermen, maar wellicht wel. Tegen de Britse variant werkt het overigens goed, zoals alle goedgekeurde vaccins.”

Ook positief is dat het vaccin een impact heeft op de overdracht van het virus.

Leroux-Roels: “Je bent twee derde minder besmettelijk. En als je toch positief test, blijkt er veel minder virus in de neus te zitten en zit het er ook minder lang. Dat betekent dat het vaccin niet alleen heel goed beschermt, maar ook grotendeels voorkomt dat het virus wordt doorgegeven.”

Het is ook dubbel jammer dat juist het AstraZeneca-vaccin door de ongelukkige communicatie zo’n slechte reputatie heeft. Het is het goedkoopste van de al door Europa goedgekeurde vaccins, ze hebben beloofd om het tegen kostprijs aan te bieden ‘in de beginfase van de epidemie’, en permanent tegen die verlaagde prijs in arme landen. Voorts steunen ze Covax, een initiatief om twee miljard vaccins te verdelen in landen met minder middelen.

Leroux-Roels: “AstraZeneca heeft Oxford aangeboden om voor de hele wereld, inclusief de ontwikkelingslanden, zonder winst een vaccin ter beschikking te stellen dat niet duur is en makkelijk bewaard kan worden. Farmabedrijven worden vaak afgedaan als gewetenloze haaien die alleen maar op winst uit zijn. Het businessmodel is misschien niet altijd even gelukkig, maar daar werken ook veel idealistische en zeer bekwame mensen die alleen maar het beste met de wereld voorhebben. De mensen van Oxford ken ik: dat is een fantastische groep van integere wetenschappers die al lang onderzoek doen naar vaccins, ook voor ontwikkelingslanden. De manier waarop zij nu in de media komen, vind ik erg jammer.”

3. TRAAG MAAR STRENG: MODERNA

Officiële naam van het vaccin: mRNA-1273.

Fabrikant en/of ontwikkelaar: het Amerikaanse National Institute of Allergy and Infectious Diseases en de Biomedical Advanced Research and Development Authority, in samenwerking met het Amerikaanse farmabedrijf Moderna.

Type: mRNA-vaccin.

Aantal dosissen: twee dosissen, toe te dienen met een interval van vier weken.

Beschermingsgraad: 94,5 procent (70 procent na één dosis).

Goedgekeurd en/of al gebruikt in: de VS, Canada, het Verenigd Koninkrijk, Israël, Noorwegen, Mongolië en de Europese Unie.

Aantal door België bestelde dosissen: 5,8 miljoen.

Het Moderna-vaccin is net als dat van Pfizer een mRNA-vaccin. Zijn er ook verschillen?

Leroux-Roels: “Het mRNA wordt in een minuscuul vetbolletje in de cellen gesmokkeld en ieder bedrijf heeft zijn eigen recept: het Pfizer-vaccin bevat 30 microgram mRNA, dat van Moderna 100 microgram. Ook de samenstelling van de vetten in die bolletjes verschilt. Het is wel degelijk een ander vaccin. Men gaat nu wel onderzoeken of ze ook werken als je één dosis van het ene en een tweede dosis van het andere mRNA-vaccin krijgt, net zoals men combinaties met andere vaccins wil bekijken. Dan kun je flexibeler werken als er tekorten zouden zijn.”

Het Moderna-vaccin werkt net als dat van Pfizer tegen de Britse variant, maar minder tegen de Zuid-Afrikaanse variant. Moderna zou bekijken of er nog een derde dosis toegediend kan worden.

Leroux-Roels: “Dat zullen alle bedrijven doen. Als de Zuid-Afrikaanse of de Braziliaanse variant het van de andere varianten overneemt, zullen we een extra dosis moeten krijgen, met een vaccin dat aangepast is aan de nieuwe variant.”

Dit vaccin kan wel bijwerkingen hebben: bijna de helft van de gevaccineerden krijgt een grieperig gevoel en moet zelfs een pijnstiller nemen of zich ziek melden.

Leroux-Roels: “Als je de fase 3-studies naast elkaar legt, is er bijna geen verschil tussen de vaccins van Pfizer en Moderna. Zeker na de tweede dosis zijn er bijwerkingen: bijna 90 procent klaagt over lokale pijn, 65 procent over vermoeidheid, 58 procent over hoofdpijn en spierpijn, en meer dan 40 procent over rillingen en gewrichtspijn. AstraZeneca heeft veel bijwerkingen na de eerste dosis, veel minder na de tweede dosis. Bij de mRNA-vaccins is het net omgekeerd. Het is ook aan te raden om mensen daarop voor te bereiden. Dan schrikken ze er niet van of raken ze er niet door in paniek.”

Bijwerkingen zijn ook een goed teken: het betekent dat je immuunsysteem aan het werken is.

Leroux-Roels: “Zeker. Er zijn ook mensen die geen bijwerkingen hebben en veel antistoffen aanmaken. De ene maakt makkelijker immuunstoffen aan dan de andere en hoeveel last je van zo’n prik hebt, kan sterk verschillen. De ene maakt makkelijk koorts en ligt halfdood in de zetel, terwijl de andere niets merkt.”

De voorbije weken was er heel wat te doen over de haperende leveringen van AstraZeneca en Moderna.

Leroux-Roels: “Eerst moesten ze afwachten welke landen er op hun vaccins zouden intekenen. Zodra die contracten getekend waren, heeft AstraZenaca partners gezocht – bedrijven die wel ervaring hadden, maar nog geen lopende productielijn om vaccins op basis van een verkoudheidsvirus te maken. Daarvoor heb je grote tanks nodig waarin cellen kunnen groeien, het virus moet in die cellen ingebracht worden… Dat moest nog opgestart worden. Een bedrijf zoals Janssen heeft een grote voorsprong: het heeft zelf vaccinfabrieken, en het heeft dat systeem en ook de vaccintechnologie al gebruikt voor een ebolavaccin en vaccins die in de pijplijn zitten.”

Zo’n productielijn opzetten is ook hoogtechnologisch werk. Dat doe je niet zomaar.

Leroux-Roels: “Je werkt met cellen die onder andere de juiste hoeveelheid voeding en zuurstof moeten krijgen. Je kunt dat standaardiseren, maar het blijft een biologisch proces waarvan de uitkomst vaak onzeker is. Dat was het probleem in de fabriek in het Waalse Seneffe, waar ook AstraZeneca-vaccins worden gemaakt. De opbrengst bleek veel lager dan men had verwacht. Het minste verschil heeft een effect op het aantal dosissen dat je kunt leveren.

“Ook de vele kwaliteitscontroles zorgen voor vertraging. In niet-pandemische tijden heeft een bedrijf altijd een bufferstock. Als de kwaliteit van een lot tegenvalt, kan dat worden opgevangen. Nu hebben de bedrijven geen buffer. Zodra een kwaliteitscontrole meer tijd vergt en een partij vaccins niet vrijgegeven mag worden, moeten leveringen worden geannuleerd. Men moet week per week bekijken wat men kan produceren. Daar hebben alle producenten last van. En je wilt ook niks in je arm krijgen dat niet goed is. We moeten blij zijn dat er zo streng op de kwaliteit wordt gecontroleerd. Het enige wat je de bedrijven kunt verwijten, is dat ze misschien te optimistisch zijn geweest.”

4.  MAAR ÉÉN PRIK: JOHNSON & JOHNSON

Officiële naam van het vaccin: Ad26.COV2.S of JNJ-78436735.

Fabrikant en/of ontwikkelaar: Janssen Vaccines, een biotechbedrijf uit Leiden en onderdeel van de Amerikaanse farmareus Johnson & Johnson, en het Israel Deaconess Medical Center.

Type: virale-vectorvaccin (de drager is een verkoudheidsvirus bij mensen).

Aantal dosissen: één dosis.

Beschermingsgraad: 66 procent.

Goedgekeurd en/of al gebruikt in: Bahrein, de VS.

Aantal door ons land bestelde dosissen: 5,16 miljoen.

Van het vaccin van Johnson & Johnson (J&J) werd veel verwacht. Het bedrijf, waar ook Janssen Pharmaceutica uit Beerse deel van uitmaakt, heeft veel ervaring met de ontwikkeling van vaccins. De EU bestelde in oktober 200 miljoen dosissen, en dat vertrouwen lijkt gerechtvaardigd: in Europa is er nog geen goedkeuring (het dossier is wel ingediend bij het EMA, dat er half maart over zou beslissen), maar de Amerikaanse Food and Drug Administration was na een analyse van de door J&J aangeleverde gegevens zeer enthousiast, net als opperviroloog Anthony Fauci.

Een beschermingsgraad van 66 procent lijkt vergeleken met de mRNA-vaccins wat magertjes, maar dat komt omdat één van de studies plaatsvond in Zuid-Afrika, waar de virusvariant in opmars was waartegen de vaccins minder goed bestand blijken. Uitgesplitst over de verschillende studies geven de cijfers een ander beeld. Dan blijkt het vaccin 72 procent bescherming te bieden in de VS, 66 procent in Latijns-Amerika en 57 procent in Zuid-Afrika. In die cijfers zijn bovendien milde symptomen zoals hoofd- en keelpijn, koorts, rillingen en lichte hoest meegeteld. Tegen de ernstige vorm van covid geeft het J&J-vaccin 86 procent bescherming in de VS en 82 procent in Zuid-Afrika. Het heeft minder bijwerkingen dan Pfizer en Moderna én kan op een normale koeltemperatuur worden bewaard, waardoor het makkelijker te gebruiken is in warme of afgelegen gebieden.

Johnson & Johnson was één van de eersten om te melden dat hun vaccin er veelbelovend uitzag, maar komt er later mee op de proppen dan de concurrentie. Is er iets fout gegaan?

Leroux-Roels: “Ik denk dat de anderen extreem snel geweest zijn. Dat waren de koplopers, en nu komt het peloton.”

Als het vaccin wordt goedgekeurd, kan het snel op de markt komen. J&J is al met de productie begonnen terwijl de studies nog liepen.

Leroux-Roels: “Omdat het veel tijdwinst oplevert, hebben andere bedrijven dat ook gedaan. Dat hebben ze overigens niet uit eigen zak moeten betalen. Ze hebben voorafbetalingen gekregen om te produceren, zodat de vaccins klaarliggen en ze de deur uit kunnen zodra ze zijn goedgekeurd.”

Van dit vaccin is er maar één prik nodig.

Leroux-Roels: “Johnson & Johnson heeft al in het begin gedacht dat een vaccin met één dosis zou volstaan, en in een pandemie is dat ook zinvol. Je kunt sneller veel meer mensen vaccineren met dezelfde hoeveelheid vaccins en zo sneller groepsimmuniteit opbouwen.

“Johnson & Johnson heeft ook een studie met twee dosissen lopen, want we weten dat je voor een langdurige bescherming een tweede dosis nodig hebt. De resultaten daarvan worden in de lente verwacht.”

Met de techniek die ze hebben gebruikt, hebben ze eerder een succesvol vaccin ontwikkeld voor ebola.

Leroux-Roels: “Inderdaad. Ze hadden van voorgaande studies en vaccins ook een grote databank met gegevens over de veiligheid van het procedé.”

Geeft de verwarring over de beschermingsgraad van het J&J-vaccin ook niet aan dat we ons te veel blindstaren op al die percentages? Het griepvaccin geeft bij 65-plussers, een bescherming van maar 30 à 50 procent, en maakt jaarlijks toch een groot verschil.

Leroux-Roels: “Niemand ligt ooit wakker van de efficiëntie van vaccins, maar nu legt men sterk de nadruk op die percentages. Ze zijn moeilijk te vergelijken. Als je dezelfde studie op een ander moment in een ander land doet, heb je met hetzelfde vaccin een andere uitkomst. De WHO heeft gezegd dat vaccins met een beschermingsgraad van meer dan 50 procent al goed zouden zijn. Nu praten we over 70, 80 en 90 procent. Dat is een luxe.

“De cijfers zullen nog bijgesteld worden, omdat grote groepen gevaccineerden verder worden opgevolgd. De beste indicator zal zijn of mensen ondanks vaccinatie nog in het ziekenhuis belanden. Dat is een alarmsignaal.

“Sommige mensen denken dat het virus na de vaccinatie zal verdwijnen, maar het gaat niet meer weg. Daarvoor voelt het virus zich te goed bij ons. Het zal wellicht, zoals een griepvirus, elk jaar beperkte epidemieën veroorzaken waarmee we leren leven.”

Zullen we dan jaarlijks een prik nodig hebben?

Leroux-Roels: “Dat zal de epidemiologie ons leren. Het hangt ervan af hoelang we immuniteit hebben en of er variaties van het virus opduiken die aan ons afweersysteem ontsnappen. En van hoe ziek mensen worden. Misschien volstaat het wel om ouderen en risicogroepen te vaccineren. Als je een goede basisimmuniteit hebt onder de bevolking kan een virus nooit meer zo’n grote schade aanrichten.”

5. KLEIN MAAR CLEVER: CUREVAC

Officiële naam van het vaccin: CVnCoV.

Fabrikant en/of ontwikkelaar: het Duitse CureVac in samenwerking met de Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI), een internationale alliantie die met geld van publieke, private en filantropische spelers vaccinprojecten ondersteunt.

Type: mRNA-vaccin.

Aantal dosissen: twee dosissen met een pauze van vier weken.

Beschermingsgraad: onbekend.

Goedgekeurd en/of al gebruikt in: nog geen enkel land.

Aantal door ons land bestelde dosissen: 2,9 miljoen.

Europa bestelde 225 miljoen dosissen van dit vaccin, maar vermoedelijk zal het ten vroegste in april door het EMA worden goedgekeurd. Het kan in de koelkast bewaard worden.

“CureVac kun je omschrijven als het Europese Moderna: het is een relatief klein biotechbedrijf dat nog geen enkel geregistreerd product op de markt heeft. Het is lang eigendom geweest van Dietmar Hopp, de man die fortuin heeft gemaakt met het boekhoudprogramma SAP. Aanvankelijk ontwikkelde CureVac vooral mRNA-vaccins tegen kanker. Ze waren ook gestart met een vaccin tegen hondsdolheid. Daar hebben wij ook aan meegewerkt. Het ging om een kleinschalige studie, dus met grote klinische studies hebben ze nog niet veel ervaring, maar ze hebben wel veel knowhow op het vlak van mRNA-technologie.”

Interessant is dat ze samenwerken met Tesla. Dat bedrijf zou in de hele wereld mRNA-microfabrieken op- trekken die miljarden vaccins kunnen produceren. CureVac hoopt dit jaar 300 miljoen dosissen te produceren, en volgend jaar een miljard.

Leroux-Roels: “Het voordeel is dat het om een volledig synthetisch product gaat. Je moet geen virus opkweken, maar alleen de genetische code van het eiwit kennen en daar de bouwsteentjes van achter elkaar plaatsen. De samenwerking met Tesla is slim, omdat CureVac – net als Moderna – ten opzichte van Pfizer en Johnson & Johnson het nadeel heeft dat het niet zelf over productiecapaciteit beschikt en een beroep moet doen op externe partners. Moderna werkt samen met een producent in Zwitserland.”

Enkele weken geleden kondigde CureVac aan dat het samen met GSK vaccins wil ontwikkelen tegen de verschillende varianten.

Leroux-Roels: “Het is een heel goed idee om in deze crisis de krachten te bundelen. Ze hebben ook een akkoord met Bayer (Duitse farmagigant, red.). Bayer is een heel grote speler: het zou dus snel kunnen gaan.”

6-7. HET POETINVACCIN: SPUTNIK V

Officiële naam van het vaccin: Gam-COVID-Vac.

Fabrikant en/of ontwikkelaar: het Gamaleya-Instituut voor Epidemiologie en Microbiologie, een Russisch instituut voor medisch onderzoek dat onder het ministerie van Volksgezondheid van de Russische Federatie valt.

Type: virale-vectorvaccin (de drager is een menselijk verkoudheidsvirus).

Aantal dosissen: twee dosissen, met een interval van drie weken.

Beschermingsgraad: 91,6 procent (73,6 procent na één dosis).

Goedgekeurd en/of al gebruikt in: onder meer Rusland, Hongarije, Servië, Nicaragua, Pakistan, Paraguay, Tunesië, Turkmenistan, de Verenigde Arabische Emiraten, Venezuela, Argentinië, Wit-Rusland, Bolivië, Iran, Kazachstan en Mexico.

Aantal door België bestelde dosissen: geen.

Groot was de verbazing toen president Vladimir Poetin al op 11 augustus persoonlijk aankondigde dat Rusland niet alleen een vaccin had ontwikkeld, maar dat het ook al door de nationale gezondheidsautoriteit was goedgekeurd en Rusland bijgevolg kon beginnen te vaccineren. Aangezien de fase 3-studies van het vaccin nog niet waren opgestart, werd Sputnik V in het Westen afgedaan als een propagandastunt.

Dat sloeg echter om toen de Russische onderzoekers op 2 februari de resultaten van hun fase 3-studie in het topvakblad The Lancet publiceerden: Sputnik V bleek een zeer hoge bescherming te bieden, de hoogste van alle vectorvaccins, weinig bijwerkingen te hebben en makkelijk bewaard te kunnen worden. Nu de productie en levering van andere vaccins hapert, overwegen Europese landen om het aan te kopen of lokaal te produceren. Ook al zitten de relaties met Moskou op een dieptepunt door de veroordeling van oppositieleider Aleksej Navalny en de desinformatieoorlog die Rusland via sociale media voert.

De Russen hebben overigens nog een tweede vaccin, EpiVacCorona, dat ontwikkeld werd door het in biotech gespecialiseerde Vector Institute en nog geen twee maanden na Sputnik V in Rusland werd goedgekeurd. Hoe goed EpiVac-Corona, een eiwitvaccin, werkt is nog niet duidelijk, omdat de resultaten van de fase 3-studie nog niet zijn vrijgegeven.

“Net als AstraZeneca en Johnson & Johnson maakt Sputnik V gebruik van een verkoudheidsvirus, met dat verschil dat het voor de tweede dosis een ander verkoudheidsvirus gebruikt. Zo willen ze vermijden dat het immuunsysteem het vaccin zelf aanvalt, waardoor de tweede dosis minder goed zou werken. Over het vaccin werd eerst wat lacherig gedaan, omdat de Russen het geregistreerd hadden op basis van gegevens van 76 mensen. In Europa of de VS zou dat ondenkbaar zijn. Men begon ook snel met het vaccineren van militairen, die het niet kunnen weigeren. Maar Rusland heeft heel goede vaccinologen en virologen. De naam van het vaccin is wellicht ook geen toeval (die verwijst naar de satelliet die ze in 1957 in een baan om de aarde brachten, en waarmee ze het Westen óók te snel af waren, red.).

“Het vaccin is nog niet goedgekeurd door het EMA, maar er zijn wel gesprekken. Enkele Oost-Europese landen, onder andere Hongarije en Servië, hebben niet op het EMA gewacht en het vaccin rechtstreeks aangekocht. Het wordt al naar veel landen geëxporteerd – de focus lijkt meer op de export te liggen dan op het vaccineren van de eigen bevolking.”

De Russische onderzoekers gaan nu ook samenwerken met AstraZeneca om te bekijken of het Oxfordvaccin beter werkt als het met Sputnik V wordt gecombineerd.

Leroux-Roels: “Dat soort onderzoek zul je nog vaker zien. In Oxford start deze maand nog een studie op waarbij ze alle mogelijke combinaties van het vaccin met andere vaccins zullen bekijken.”

Isabel Leroux-Roels (links).Beeld Tim Dirven

8. VEILIGER METHODE: SANOFI-GSK

Officiële naam van het vaccin: onbekend.

Fabrikant en/of ontwikkelaar: Sanofi, een Franse farma-multinational, en de Britse farmagigant GlaxoSmithKline, ook bekend als GSK.

Type: recombinant eiwit.

Aantal dosissen: twee doses met drie weken interval.

Beschermingsgraad: onbekend.

Goedgekeurd en/of al gebruikt in: geen enkel land.

Aantal door ons land bestelde dosissen: nul.

Leroux-Roels: “Dit vaccin gebruikt niet de genetische code van het spike- of stekel-eiwit, maar het eiwit zelf. Daarvoor moet je normaal gezien eerst het virus opkweken en er het stekeleiwit uit isoleren. Dat is niet zonder risico. Hier gebruikt men een andere, veiliger methode. Omdat zo’n eiwit alleen ons immuunsysteem niet voldoende prikkelt, moet men er een adjuvans aan toevoegen, dat is een stof die de immuunreactie stimuleert. Die wordt aangeleverd door GSK. Uit de fase 1-studie bleek echter dat de hoeveelheid antistoffen die oudere mensen aanmaken tegenviel. Men moest dus terug naar het laboratorium om de samenstelling aan te passen, in de hoop een sterkere immuunreactie op te wekken bij ouderen. Sanofi heeft daarom ook aangekondigd dat hun vaccin ten vroegste eind dit jaar op de markt zou komen.”

Bijzonder is dat ze het eiwit dat voor de immuunreactie moet zorgen, kweken met behulp van gemanipuleerde virussen in insectencellen.

Leroux-Roels: “Sanofi had die technologie al in huis. GSK gebruikt ze ook voor de ontwikkeling van een vaccin tegen baarmoederhalskanker. Bij de mRNA-en verkoudheidsvirusvaccins maakt ons eigen lichaam het stekeleiwit aan, hier maakt men gebruik van insectencellen om dat eiwit aan te maken. Zo kun je het eiwit op een relatief goedkope, makkelijke en zeer veilige manier in grote hoeveelheden produceren.”

Sanofi wedt niet op één paard: samen met Translate Bio werkt het ook aan een mRNA-vaccin.

Leroux-Roels: “Dat is eigen aan zulke grote bedrijven. Als ze merken dat hun eigen portfolio tekortschiet, bundelen ze de krachten met kleinere spelers. Sanofi heeft trouwens ook productiefaciliteit aangeboden aan Pfizer: de bedoeling is 100 miljoen doses van dat vaccin te maken.”

9-12. CHINESE CHARME: SINOPHARM

Officiële naam van het vaccin: BBIBP-CorV.

Fabrikant en/of ontwikkelaar: het Chinese staatsbedrijf Sinopharm, ook bekend als de China National Pharmaceutical Group Corp, en het Beijing Institute of Biological Products.

Type: geïnactiveerd vaccin. Zo’n vaccin maakt gebruik van coronavirussen die sterk verzwakt of volledig gedood zijn, bijvoorbeeld met chemische stoffen of met straling.

Aantal dosissen: twee dosissen, met een interval van drie weken.

Beschermingsgraad: 79,34 procent (nog geen officiële gegevens beschikbaar).

Goedgekeurd en/of al gebruikt in: onder andere China, Servië, Hongarije, Irak, Egypte, Peru, de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein en Cambodja.

Aantal door België bestelde dosissen: geen.

Het vaccin van Sinopharm heeft, net als dat van de Russen, een dubieuze reputatie. In de eerste plaats omdat de Chinezen weinig scheutig zijn met data over het vaccin, maar ook omdat China het al zeer snel begon toe te dienen. Het is er pas eind december officieel goedgekeurd, maar het kreeg in de zomer al een noodgoedkeuring, zodat overheidsfunctionarissen en zorgverleners meteen konden worden gevaccineerd. In de Verenigde Arabische Emiraten kreeg het vaccin bizar genoeg al begin december groen licht.

Volgens Sinopharm biedt het vaccin een hoge bescherming, ook tegen de Zuid-Afrikaanse variant. Het voordeel van geïnactiveerde vaccins is dat ze een bredere immuunreactie opwekken tegen alle bouwstenen van het virus. Ze bevatten geen levende virussen, dus ze mogen ook aan mensen uit risicogroepen of zwangere vrouwen toegediend worden. Ze moeten ook niet diepgevroren bewaard worden. Het nadeel is dat je eerst grote hoeveelheden van het virus moet opkweken, en dat je meerdere prikken nodig hebt om voldoende beschermd te zijn.

In samenwerking met het Wuhan Institute of Biological Products werkt Sinopharm nog aan een tweede vaccin: Sinopharm-Wuhan, dat in de klinische studies goede resultaten gaf, maar ook bijwerkingen had.

Het Chinese biotechbedrijf CanSino Biologics ontwikkelde samen met het Institute of Biology aan de Chinese Academie voor Militaire Medische Wetenschappen Convidecia, een vaccin gebaseerd op een verkoudheidsvirus. Het Chinese leger keurde dat al eind juni goed, en begon er ook zijn personeel mee in te enten.

Een vierde Chinese vaccin, CoronaVac, werd ook al vrij vroeg door de Chinese overheid goedgekeurd en vanaf oktober beperkt en regionaal toegediend in China. Ook dat vaccin, ontwikkeld door het Chinese privébedrijf Sinovac Biotech, gaat internationaal: er zijn deals met Brazilië, Singapore, Chili, Turkije en Indonesië. Als de tweede productie-lijn is gebouwd, zou Sinovac één miljard dosissen kunnen maken.

Dat China zo gretig vaccins exporteert, is geen toeval: het wil zijn economische en diplomatieke invloed in andere regio’s vergroten. Daarbij mikken ze vooral op landen langs de Nieuwe Zijderoute – die dan minder lastig zouden doen over ingrijpende infrastructuurwerken – en ook arme landen, die zich steeds meer in de steek gelaten voelen door het rijke Westen. Dat heeft zo massaal vaccins opgekocht (Canada bestelde liefst acht vaccins per inwoner, de EU ongeveer vier per inwoner), dat er voor armere regio’s kruimels overblijven. Nu schenkt China massaal vaccins aan Afrikaanse landen en verstrekt het leningen aan landen in Latijns-Amerika voor de aankoop van Chinese vaccins of de bouw van lokale productie-eenheden. Met die strategie probeert het ook in Europa voet aan de grond te krijgen: Hongarije, Servië en Turkije maken al volop gebruik van de Chinese vaccins. En Duitsland en Oostenrijk hebben al voorzichtige interesse getoond.

© Humo