Historicus Timothy Garton Ash: ‘Von der Leyen, zelf een arts, draagt een zware verantwoordelijkheid’

‘De gezamenlijke vaccinaankoopstrategie van de Europese Commissie was één grote mislukking’, zegt de Britse schrijver en historicus Timothy Garton Ash. Als zelfverklaard voorstander van een sterke EU en uitgesproken tegenstander van de brexit pleit hij voor meer ‘intelligent pragmatisme’ in de Unie.

De coronacrisis stelt het Europese project alweer zwaar op de proef’, zegt de Britse historicus Timothy Garton Ash al snel in ons Zoomgesprek. Time Magazine riep de hoogleraar Europese studies in 2005 uit tot een van de invloedrijkste mensen ter wereld, met de woorden: ‘De meeste geschiedenisboeken liggen op boekenplanken, het werk van Garton Ash ligt op de bureaus van wereldleiders.’ De gezamenlijke Europese top, Charles Michel en Ursula von der Leyen voorop, zullen er niet graag aan herinnerd worden, want Garton Ash gaat niet licht over de problemen met de Europese vaccinbestellingen. En dan moet, zo waarschuwt hij, de echte sociale en economische pandemie nog komen. Daarin kunnen een snel stijgende staatsschuld en het gebrek aan Europese solidariteit de ingrediënten van een nieuwe eurocrisis worden.

Bent u niet te hard voor de Europese aanpak van de coronacrisis tot dusver?

Timothy Garton Ash: Ik kan het niet anders zeggen: de gezamenlijke vaccinaankoopstrategie van de Europese Commissie was één grote mislukking. Ik ben ontzettend bezorgd over de impact van die mislukking op de legitimiteit van de EU. De voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, zei: ‘Europa zal voor de bevoorrading zorgen, wij gaan jullie levens redden, niets is belangrijker dan kwesties van leven en dood.’ Maar ik ben tien dagen geleden gevaccineerd in het Verenigd Koninkrijk. Mijn vrienden op het Europese vasteland, ook mensen die ouder zijn dan 70 en 80, hebben zelfs nog geen afspraak. Dus de Europese vaccinatiestrategie is een échte ramp, zeker niet alleen een pr-ramp. De institutionele les die hieruit moet worden getrokken, is dat Brussel alleen die zaken op zich mag nemen die Brussel goed doet.

Maar, klinkt het dan, individuele Europese lidstaten – zeker de kleine landen – zouden het op eigen houtje nog veel lastiger hebben gehad om zich te bevoorraden.

Garton Ash: Voor dat argument valt zeker wat te zeggen. Maar het antwoord kan niet zijn dat de Europese Commissie de hele zaak naar zich toetrekt: niet alleen is ze daar wettelijk niet toe bevoegd, ze beschikt ook niet over de juiste, voldoende bekwame mensen. Een hybride model, waarin ook nationale regeringen een grote rol spelen, zou veel beter zijn geweest. We zien nu ook hoe de Oostenrijkse en Deense premiers aanpappen met Israël, en hoe Hongarije, Polen, Slowakije en Tsjechië naar China kijken. En eerlijk gezegd: waarom niet? In een hybride aankoopmodel zouden kleinere en armere EU-landen misschien inderdaad aan het kortste eind trekken, maar daarvoor had de EU dan een extra inspanning kunnen doen.

Wie moet verantwoordelijk worden gehouden voor deze ramp?

Garton Ash: Zonder enige twijfel draagt Ursula von der Leyen, nota bene zelf een arts, een heel zware verantwoordelijkheid. Zij is naar voren getreden met de boodschap: wij regelen dit. Maar uiteraard dragen ook nationale regeringen verantwoordelijkheid, zoals altijd in de geschiedenis van de EU. Zij waren vaak erg blij dat Europa de kastanjes uit het vuur ging halen, en geven nu Brussel alle schuld voor het fiasco. Maar het feit dat er nog grote voorraden van het AstraZenecavaccin ongebruikt liggen opgeslagen in Frankrijk en Duitsland, is natuurlijk niet de schuld van Von der Leyen. En dat de Franse president Emmanuel Macron, een politicus die ik zeer bewonder, zei dat het AstraZenecavaccin zo goed als ineffectief is bij 65-plussers, was een ernstig staaltje desinformatie. Het gevolg daarvan is dat de Fransen het vertrouwen kwijt zijn in een perfect werkend vaccin.

U noemt dit een bedreiging voor de legitimiteit van de EU. Maar zou het niet kunnen dat we over een half jaar, als veel Europeanen hun prik hebben gekregen, het geknoei in het begin van de vaccinatiecampagne allang vergeten zijn?

Garton Ash: Niemand zal vergeten dat hij of zij maanden heeft moeten wachten op een vaccin, ook als de zaken straks beter gaan. Wel is het nog te vroeg om te oordelen over de algemene EU-reactie op de hele coronacrisis, inbegrepen de economische gevolgen ervan. Want het optuigen van een Europees coronaherstelfonds met 750 miljard euro was dan weer een goede zaak. Over een jaar zullen we het niet meer hebben over vaccins, maar over werkloosheid, staatsschuld die mogelijk door het dak gaat, en inflatie. Maar het herstelfonds betekent ook een enorme uitdaging. Gigantische sommen EU-geld snel en goed besteden, is niet makkelijk. Het zou best kunnen dat mensen in Noord-Europa over twee jaar horrorverhalen lezen over hoe de Europese coronamiddelen in Zuid-Europa werden misbruikt. Daarnaast is er een serieus gevaar dat we afstevenen op een nieuwe staatsschuldencrisis, met name in de zuidelijke landen van de eurozone. Die landen kampen nog met torenhoge staatsschulden die de erfenis zijn van de vorige eurocrisis, en daarbij komen nu de ongelooflijk grote publieke uitgaven tijdens de coronacrisis. De staatsschuld van Italië beloopt nu al 160 procent van zijn bruto binnenlans product. En dan zijn er nog de kosten van het economisch herstel. Dus tenzij er echt sterke economische groei komt, krijgen we potentieel een tweede of derde Europese schuldencrisis. Dat voorkomen vergt niet alleen financiële bazooka’s, maar zeker ook pragmatisme en flexibiliteit vanwege Duitsland. Als Duitsland te snel van iedereen een terugkeer naar strenge begrotingsdiscipline verlangt, zou dat heel schadelijk kunnen zijn voor het fragiele economische herstel. Ook in dezen pleit ik voor intelligent pragmatisme.

Moeten we ook pragmatisch zijn tegenover Hongarije en Polen? Tijdens de onderhandelingen over het Europese herstelfonds en de Europese begroting eind 2020 dreigden die landen met een veto als Europa zou vasthouden aan het principe ‘geen rechtstaat, geen Europees geld’. U schreef toen dat Hongarije en Polen schandelijke chantage pleegden. Uiteindelijk kwam een door de Duitse bondskanselier Angela Merkel bedacht compromis uit de bus. Komt dat compromis nog steeds neer op chantage?

Garton Ash: Heel zeker. Want het voorstel dat eind vorig jaar op tafel lag op de Europese top was al een compromis, en zwakker dan wat het Europees Parlement had voorgesteld. Vervolgens onderhandelde Merkel een compromis boven op een compromis. Daarin staat zwart op wit dat inbreuken op de principes van de rechtsstaat op zich geen voldoende reden zijn om het rechtsstaatmechanisme te activeren. De inbreuken moet ook rechtstreeks met de besteding van de Europese subsidies te maken hebben. De rechtsstaatregel zal ook niet worden toegepast voor 2022. Zo heeft de Hongaarse premier Viktor Orbán, de sleutel tot dit alles, zichzelf een jaar tijd gekocht, genoeg om hem door de volgende parlementsverkiezingen te loodsen. Waarmee ik niet zeg dat Merkel dat niet had moeten doen. Ze stond met de rug tegen de muur en moest absoluut de Europese begroting en het herstelfonds goedgekeurd krijgen. Maar het is een slecht compromis, want het gaat hier allang niet meer alleen over de rechtsstaat. In het geval van Hongarije hebben we te maken met een volwaardige EU-lidstaat die niet langer een democratie is, en een ondemocratisch verkozen regeringsleider die deel uitmaakt van de EU-besluitvorming. Dat bedreigt het fundamentele karakter van de Unie als een gemeenschap van democratieën. En als het gaat over Polen: er zijn nu al verschillende gevallen bekend waarbij West-Europese rechtbanken weigeren mensen uit te leveren aan Poolse rechtbanken, omdat die geen onafhankelijke rechtspraak kunnen garanderen.

Hoe zijn we op dit punt aanbeland, en wat moet de EU volgens u nu doen?

Garton Ash: We zijn hier aanbeland door een lange geschiedenis van verwaarlozing en appeasementpolitiek – ik gebruik die term met al zijn negatieve historische connotaties, die verwijzen naar de toegeeflijke houding tegenover het fascisme in de jaren 1930. Verwaarlozing om te beginnen, doordat Europa achtereenvolgens werd geconfronteerd met een financiële crisis, een crisis over Oekraïne, een vluchtelingencrisis, een brexitcrisis… De Europese leiders gingen van crisis naar crisis en zagen alleen vanuit hun ooghoek dat er iets misliep in Hongarije.

Daarnaast hebben we te maken met een klassiek voorbeeld van appeasementpolitiek. Het meest extreme voorval is dat nu pas, in 2021, de Hongaarse regeringspartij Fidesz niet eens uit de Europese fractie van de Europese Volkspartij (EVP) is gezet maar er zelf is uitgestapt. Het feit dat Fidesz jarenlang lid kon blijven van de belangrijkste centrumrechtse politieke partij, die cruciaal is in de EU-besluitvorming, is een moreel en politiek schandaal. Niets hield de EVP tegen om Fidesz aan de deur te zetten. En zoals altijd met appeasement betaal je de prijs achteraf. En wat nu? Om te beginnen moet Europa deze kwesties veel meer aandacht geven. De democratie is in grote mate uitgehold in Hongarije, maar in Polen kan ze nog worden gered. De belangrijkste frontlinie daar op dit moment is de aanval van de regerende PIS-partij (Recht en Rechtvaardigheid) op onafhankelijke media. Zonder vrije media heb je ook geen eerlijke verkiezingen. De EU moet dus niet alleen de rechtsstaat maar een hele reeks kwesties die verband houden met de democratie scherper onder de loep nemen.

Over de beruchte woorden ‘brexit means brexit’ van de voormalige Britse premier Theresa May zei u dat die eigenlijk betekenisloos zijn, want we weten niet wat de brexit op termijn zal inhouden. Maar wat betekent de brexit vandaag, voor het Verenigd Konkrijk en voor Europa?

Garton Ash: Voor het VK betekent de brexit precies datgene waarvoor ik jarenlang heb gewaarschuwd: nieuwe handelsbarrières, nieuwe bureaucratie, nieuwe commerciële spanningen, vissers die economisch kopje-onder gaan, kleine bedrijven die failliet gaan, de EU-aandelenhandel die de City verlaat. En daarnaast ook allerlei nieuwe, kleine obstakels voor individuen. Uit opinieonderzoek van mijn team aan de universiteit van Oxford blijkt dat vrij verkeer van personen met voorsprong het allerbelangrijkste is voor Europeanen. Dat geldt dus ook voor de Britten, zelfs voor nogal wat Britten die voor de brexit hebben gestemd. Maar nu ontdekken die brexiteers dat ze een internationaal rijbewijs nodig hebben, dat het niet duidelijk is wat hun ziekteverzekering nog dekt, dat ze niet langer dan zes maanden in Europa kunnen verblijven en ga zo maar door.

De negatieve gevolgen van de brexit voor bedrijven en individuen komen aan de oppervlakte. Voor de EU, die in de brexitonderhandelingen indrukwekkend eensgezind is gebleven, moeten de negatieve langetermijngevolgen nog zichtbaar worden. Dan denk ik aan verminderde internationale slagkracht, door het vertrek van een van de grootste economieën in Europa, met een van de sterkste legers, uitstekende inlichtingendiensten en een uitgebreid diplomatiek netwerk – allemaal dingen die een grote troef waren voor de EU tegenover Rusland, China of Iran. En je kunt geen goede relatie hebben op het gebied van buitenland- en veiligheidsbeleid als je een moeilijke en chagrijnige economische relatie hebt.

In verband met de brexit zei de gewezen Finse premier Alexander Stubb in Knack dat het VK over tien jaar ofwel opnieuw EU-lidmaatschap zal aanvragen, ofwel uit elkaar zal vallen, en hij voorspelde ook grote economische en sociale onrust.

Garton Ash: De waarheid is: niemand die het weet. Ik ga akkoord met Alex Stubb dat het grootste vraagteken in verband met de brexit op dit moment de mogelijkheid van Schotse onafhankelijkheid is. Als de Schotten ervoor kiezen om het Verenigd Koninkrijk te verlaten, zal dat tegelijk een stem zijn voor hernieuwd EU-lidmaatschap. En het einde betekenen van het Verenigd Koninkrijk zoals we dat hebben gekend sinds de Acts of Union uit 1707. Dat zou een enorme klap zijn, boven op de economische schade. Maar hoewel ik een fervent tegenstander van de brexit ben, ben ik er niet zo zeker van dat de door Stubb genoemde opties de enige twee zijn. Het is ook heel goed mogelijk dat de Schotten nipt stemmen om binnen het VK te blijven, om economische redenen. We hebben ook sterke punten: geweldige universiteiten, uitmuntende wetenschappers, die uitzonderlijk goed zijn in zaken als alternatieve energie en biotechnologie, en Britten zijn ingenieuze, ondernemende mensen. Maar ze zijn ook koppig en dwars. Als het echt heel slecht wordt, zullen de Britten misschien over vijftien jaar toch weer bij de Unie willen aansluiten. Maar net zo goed worstelt het VK zich hier doorheen, richting een nieuw model dat weliswaar niet zo florissant zal zijn als de toekomst die we zouden hebben gehad binnen de EU maar toch voor heel veel mensen best aanvaardbaar is. Dan wordt het een soort offshore-zakenpartner, wat niet goed is voor het project van de EU. Want we staan op de drempel van een Aziatische, of zelfs een Chinese eeuw. We zullen moeten zien te overleven in een wereld van reuzen zoals China, India en Rusland. In een wereld van reuzen moet je zelf een reus zijn, en daarom is het zo belangrijk dat we onze belangen en waarden samen verdedigen.

Het buzzword in Europa op het vlak van buitenlands beleid is ‘strategische autonomie’. Wat maakt u in dat verband van het omstreden bezoek van de hoge vertegenwoordiger van de Unie, Josep Borell, aan Moskou?

Garton Ash: Dat was een catastrofe. Borell had gelijk dat hij wilde proberen een relatie op te bouwen met Rusland, maar zijn bezoek laat het belang zien van politiek theater. Op het moment dat de Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergej Lavrov, hem publiek vernederde, had Borell hem onmiddellijk van antwoord moeten dienen. ‘U noemt Europa een onbetrouwbare partner? Laten we eens praten over de Krim, over Oost-Oekraïne, over Aleksej Navalny.’ We hebben Europese leiders nodig die op zo’n moment een vuist kunnen maken. Maar politiek theater is doorgaans een probleem voor de EU. Nationale leiders zijn daarin beter onderlegd. Iemand als Emmanuel Macron weet wat politiek theater inhoudt.

Los daarvan: ik was meer dan tien jaar geleden een stichtend lid, samen met Mark Leonard, George Soros en anderen, van de European Council on Foreign Relations (ECFR), een pan-Europese denktank die ijvert voor een meer coherent, strategisch en doelmatig Europees buitenlands beleid. Maar dat vergt twee dingen. Nationale regeringen die willen meegaan in een gezamenlijke buitenlandse benadering, en de vuurproef daarvan wordt gevormd door de grote drie: een Ruslandbeleid, een Chinabeleid en een Amerikabeleid. En dat vereist ook een betere strategische relatie met het Verenigd Koninkrijk. Een coherent buitenlands beleid wordt de grote test voor Europa, de komende tien jaar. Net zoals Europa de laatste twintig jaar van de Koude Oorlog een eigen koers voer tegenover de Sovjet-Unie zou het dat ook moeten doen in de volgende koude oorlog, met China – die is eigenlijk al begonnen.