Nederland trekt naar de stembus: ‘Nee, Nederland wordt helemaal niet goed bestuurd’

“Als een ellenlange Tour de France-etappe over vlakke wegen met een vroeg vertrokken eenzame vluchter die een constante voorsprong behoudt.” Zo omschreef Pieter Klok, hoofdredacteur van de Nederlandse krant de Volkskrant vorige week de verkiezingscampagne in zijn land. Want dat “eenzame fietser” Mark Rutte voor de vierde keer premier wordt, lijkt al in steen gebeiteld. In de peilingen steken hij en zijn liberale VVD er torenhoog bovenuit. De rest volgt op meer dan een straatlengte afstand.

Weten wie er als eerste de eindmeet haalt, maakt de verkiezingscampagne behoorlijk saai. Al zijn campagnes in Nederland dat altijd wel een beetje, meent Peter Vandermeersch, de ex-hoofdredacteur van het NRC Handelsblad, die momenteel de Ierse poot van het Mediahuis leidt. Hij volgt de situatie in Nederland nog altijd op de voet. “De verschillen tussen de partijen, los van enkele extremen, zijn in Nederland heel klein. Het is debatteren op een zakdoek.”

Maar gelukkig zijn er nog de ereplaatsen waar om gestreden moet worden, vindt Sheila Sitalsing, columniste bij de Volkskrant. “Een Mark Rutte kan natuurlijk niet alleen regeren. Het is nog helemaal niet duidelijk wat er in die lagere regionen zal gebeuren. Dat maakt het toch nog wel een interessante eindsprint.”

Wat heeft Mark Rutte toch dat hem zo onaantastbaar maakt? Wat is zijn geheim om het jaar na jaar en zelfs crisis na crisis vol te houden?

Sitalsing: “Vooral een hoge mate van flexibiliteit, denk ik. Van de VVD, wat voorheen toch een echte rechtse liberale partij was, heeft hij een ‘allesvangerpartij’ gemaakt. Hij trekt kiezers uit alle lagen van de bevolking. En hij kan met werkelijk iedereen regeren en politieke deals sluiten. Ook zijn persoonlijkheid speelt mee. Hij koestert geen wrok, laat nooit persoonlijke tegenstellingen in de weg zitten om met iemand een akkoord te sluiten.”

Vandermeersch: “Hij is erin geslaagd te doen waar Guy Verhofstadt en Karel De Gucht in Vlaanderen ook van droomden maar nooit in geslaagd zijn: een grote middenpartij maken. En wat Sheila zegt, klopt. Het is hem altijd gelukt om met iedereen te regeren. Alleen liep dat doorgaans slecht af voor die anderen. Want als er iets fout liep, slaagde hij erin de schuld bij die anderen te leggen. ‘Teflon Rutte’ wordt hij genoemd. Het doet me een beetje denken aan de socialist François Mitterrand, die over de communisten zei: ‘Je moet ze omarmen om ze te verstikken.’ Rutte is iemand die je omarmt maar intussen verstikt. En zelf komt hij vrolijk en blij uit de relatie, terwijl hij wat lijken achter zich laat.”

Sitalsing: “Wat er in de coronacrisis nog eens bovenop is gekomen, is leiderschap. Uit kiezersonderzoek blijkt dat heel veel kiezers op Rutte willen stemmen omdat ze menen dat hij het tot nog toe goed heeft gedaan. De VVD voert een hele campagne die alleen maar over het leiderschap van Rutte gaat. Er wordt geen enkel inhoudelijk punt meer uitgespeeld.”

Vandermeersch: “Ik zit daar toch wel met open mond naar te kijken, naar dat leiderschap. Hoe Rutte, een liberaal, een avondklok oplegt aan Nederlanders. Er is geen volk dat zo gezwollen praat over hun vrijheid. En dat volk laat zich dan om 21 uur opsluiten in hun huis? Dat zou hier in Ierland, waar niemand zo de mond vol heeft over vrijheid, niet waar zijn. Dan denk ik: Rutte, fantastisch dat je dat kan met dat volk. Dat kan alleen als het volk zich achter de grote leider schaart.”

Vreemd wel, want je kan moeilijk zeggen dat alles goed liep bij de aanpak van die coronacrisis. Nederland ging later in lockdown en de vaccinatiecampagne kende een wel heel trage start. Men heeft toch duidelijk steken laten vallen?

Sitalsing: “Natuurlijk, maar wat Rutte meesterlijk heeft gedaan, is inspelen op het superioriteitsgevoel dat toch wel heerst in Nederland. ‘Wij zijn een goed land, we zijn beter dan de buren.’ Die gedachte. Rutte deed dat heel slim. ‘We gaan wel in lockdown, maar Nederland heeft een intelligente lockdown.’ Alsof alle andere landen een domme hadden. Idem bij de vaccinatiecampagne die slecht op gang kwam. Daar was zeker boosheid over bij de Nederlanders, zeker omdat we nog later begonnen te vaccineren dan de Belgen. Dat steekt. (lacht) Maar toen was de boodschap: ‘Maar wij gaan zorgvuldig vaccineren.’ Alsof andere landen maar wat wegprikten. Maar toch weet hij met dergelijke boodschappen goed in te spelen op de psyche van de Nederlanders. Dat heeft duidelijk gewerkt.”

Vandermeersch: “Rutte is in crisissituaties gewoon een fantastische communicator. Dat hebben we ook gezien bij de ramp met de MH17, wat echt een nationaal trauma was voor Nederland. Na elke boodschap die hij bracht tijdens de coronacrisis, kreeg ik van Nederlandse vrienden te horen: ‘Hij doet dat toch goed, hè.’ Ook al nam hij een loopje met de waarheid. Want Nederland deed het niet beter, niet zorgvuldiger en ook niet slimmer. En toch kreeg hij het volk mee. Dat is een grote kunst hoor.”

Hij lijkt ook mooi weg te komen met de toeslagenaffaire, waarbij duizenden gezinnen volkomen onterecht gedwongen werden kindertoeslagen terug te betalen. Zijn kabinet nam wel ontslag door de affaire, maar deze lijkt Rutte zelf niet te schaden.

Sitalsing: “Dat heeft me persoonlijk ook erg verbaasd. Want het was echt wel een heel groot schandaal. De overheid is hier met een truck over burgers gereden en heeft hen vervolgens achtergelaten op de weg. En het gaat over een grote groep mensen. Als je alle getroffenen en hun cirkel optelt, kom je zeker aan 100.000 mensen die heel ernstig aangetast zijn in hun rechten. Maar ja, het speelt blijkbaar geen enkele rol in de campagne.

“Het is moeilijk te pinpointen hoe dat komt. De meest waarschijnlijke verklaring is wellicht dat het in het land nog te goed gaat. Heel wat mensen hebben een goed inkomen, een goede baan, hebben geld gespaard tijdens corona en komen weinig in contact met de overheid. Die kennen het gevoel niet van vruchteloos aan te kloppen bij overheidsloketten en betrekken deze affaire dan ook niet meteen op zichzelf.”

Maar dit is in essentie toch een enorme vertrouwensbreuk tussen enerzijds de overheid en anderzijds de bevolking? Waarom straalt dat dan niet af op wie die overheid al zo veel jaren leidt?

Vandermeersch: “Teflon Rutte. Kijk wie in deze affaire ontslag heeft genomen: Lodewijk Asscher, de partijleider en lijsttrekker van de sociaaldemocratische Partij van de Arbeid (PvdA). Die is volledig in de gracht gereden door de affaire. Voor een sociaaldemocraat is zoiets een drama, terwijl Rutte, zoals zo vaak, vrolijk en blij kan verder doen.

“Ik heb de voorbije jaren bij verschillende crisissen al in columns geschreven dat het deze keer wel de affaire te veel zou zijn voor Rutte. Dat dacht ik dus bij de toeslagenaffaire opnieuw. Maar neen, het glijdt telkens als water van de eend Rutte af. Al moeten we nog wel afwachten wat de parlementaire commissies in de Tweede Kamer gaan opleveren. Er komen er deze legislatuur drie: een over corona, een over de aardgasboringen in Groningen en een over de toeslagenaffaire. Dat kunnen nog wel kiezels op de weg zijn. Maar niemand, zeker ik niet, durft nog te voorspellen dat er een finale kei bij zit.”

Wordt Nederland dan zo goed bestuurd?

Sitalsing: “Neen, helemaal niet zelfs. En dat zal ook blijken uit die onderzoekscommissie. Bij de belastingdienst is het echt helemaal misgegaan, omdat er daar wellicht ook sprake was van etnische profilering. Maar het loopt niet alleen bij de belastingdienst mis. In essentie is wat er gebeurd is het gevolg van slechte wetgeving. Door coalitievorming krijg je compromiswetgeving. En in Nederland moeten er daarna vaak nog eens deals gesloten worden met andere partijen om iets te kunnen verwezenlijken. Dat leidt tot ingewikkelde en moeilijk uitvoerbare wetgeving. Bovendien wordt er ook bezuinigd op de instanties die ze moeten uitrollen. Die diensten moeten onder invloed van marktwerking en liberalisering als een soort van bedrijf gaan werken. En ze hebben de instructie gekregen heel streng te zijn. Het gaat hier dus om systeemfouten die je ook ziet bij andere loketten. Zelfs bij iets simpels als het aanvragen van een rijbewijs. Ook dat functioneert in Nederland totaal niet. Er is echt rot geslopen in verschillende overheidsdiensten.”

Maar Nederlanders nemen het degenen die het al jaren voor het zeggen hebben blijkbaar toch niet echt kwalijk?

Vandermeersch: “Er is wel degelijk een gevoel dat er dingen moeten veranderen. Dat er nieuwe structuren nodig zijn. En in Nederland zie je dat aan een verdere versnippering in de politiek. Nu zitten er dertien partijen in de Tweede Kamer. Als de peilingen kloppen, gaan we deze keer voor het eerst in de geschiedenis naar vijftien partijen. Dat gaat van een heel pro-Europese partij Volt, die al gepeild wordt op drie zetels, tot aan uiterst rechtse kant afsplitsingen van het Forum voor Democratie van Thierry Baudet. Je krijgt dus wel een politiek zoeken naar een antwoord op al die problemen.

“Dat zal straks de coalitievorming heel boeiend maken. Gaan we weer over rechts of eerder over links? Als je de peilingen bekijkt, dan is de VVD van Rutte minstens even groot als de linkse partijen PvdA, SP en Groen Links samen. Dat zegt veel over Rutte, maar ook over het onvermogen om na tien jaar Rutte links te profileren. Jesse Klaver van Groen Links roept wel op om links te verenigingen. Maar zoals u weet, worden zulke oproepen meestal gedaan door hen die klappen zullen krijgen, en worden ze wat afgehouden door hen die denken groter te zullen worden.”

Sitalsing: “Het is heel erg Nederlands om bij elk klein meningsverschil meteen een nieuwe partij op te richten. Vroeger kregen al die protestanten ruzie met elkaar en gingen ze elk hun eigen kerk oprichten. Dat vertaalt zich in de politieke cultuur, vooral op links. De partijen daar liggen ideologisch heel dicht bij elkaar, en je zou het inderdaad als een blok kunnen opnemen tegen Rutte. Maar in Nederland zijn de verschillen toch altijd nog groter dan de overeenkomsten. Vindt men zelf.

“Je ziet het nu ook bij de opkomst van Volt. De partij is wat pro-Europeser, maar lijkt eigenlijk best veel op D66. En toch weten ook zij die brug niet te slaan naar elkaar.”

Hoe zit het op de rechtse flank? Neem nu Thierry Baudet. Is het game over voor hem? Of kan hij toch nog iets verwezenlijken?

Sitalsing: “Hij is zeker niet verdwenen. Bij de Europese verkiezingen was hij nog de grootste partij. Nadien bleek dat hij zelf nogal een problematische persoonlijkheid is. Dat zijn partij uit elkaar is gevallen, is echt te wijten aan hemzelf. Hij is grillig, onvoorspelbaar, heel ongrijpbaar en doet rare uitspraken. Hij grijpt niet in bij antisemitisme en racisme in zijn partij en wekt de indruk dat hij zich daar zelf schuldig aan maakt. Hij heeft zich ook aangesloten bij de corona-ontkenners. Hij gaat overal naartoe, brengt een menigte samen, geeft iedereen handen en omhelst hen. Hij doet eigenlijk alles wat niet mag.

“Niet iedereen binnen zijn aanhang is daar tevreden mee. Een score zoals bij de Europese verkiezingen wordt het niet, maar volgens de peilingen zou hij wel nog altijd van twee naar vier zetels gaan in de kamer. Ondanks alle gekkigheid, dus.

“De aanhang die hij had, wil ook ergens naartoe. En die gaan niet allemaal terug naar de VVD. Sommigen gaan naar een aantal klonen van het Forum, zoals JA21. Die zie je nu ook in de peilingen opduiken. Anderen keren terug naar de PVV van Geert Wilders. Een aanzienlijke groep Nederlanders heeft kennelijk behoefte aan een nationalistische partij die met de eigen identiteit en raszuiverheid bezig is. We spreken hier over 15 tot 20 procent van het electoraat.”

Vandermeersch: “Ja, het is opvallend dat Baudet, na zo veel schandalen, nog altijd op zetelwinst staat. En het was een goede zaak dat Twitter afgelopen week ingreep en bij een tweet van Baudet over vaccins een melding gaf dat die ‘misleidend’ was.

“Maar nog opvallender: daar heb je ook Geert Wilders weer. Zijn PVV wordt mogelijk opnieuw de tweede partij van het land. Hij lijkt op populistisch rechts een soort zekerheid. Al telt hij bij de coalitievorming niet mee. Want Nederland gebruikt de term dan niet, maar na het gedoogavontuur in 2010 ligt er de facto een cordon rond zijn partij. Partijen willen niet met Wilders werken. En Wilders wil ook niet met partijen werken. Maar toch opmerkelijk: zijn politieke dood is al vaak voorspeld. Maar in 2021 zitten we weer met een heel sterke PVV.”

Is het discours van Wilders over de jaren heen veranderd? Of is het nog altijd de ‘Minder, minder’-baseline die blijft?

Sitalsing: “Zijn taal is nog harder, maar het is nog steeds dezelfde boodschap: hij wil de islam uit Nederland verwijderen en alle moskeeën dicht.”

Vermeersch: “Deze keer heeft hij wel een programma uitgeschreven. De vorige keren was dat gewoon één A4'tje.”

Sitalsing: “En als je zijn programma leest, weet je dat hij meeregeren zelf totaal losgelaten heeft. Zijn uitgangspunten kunnen nooit een basis zijn voor een serieus constructief gesprek.”

We kunnen dus niet om Mark Rutte heen, zeggen jullie. Maar stel dat hij alsnog door het ijs zakt, hoe moet het dan verder met Nederland? Is er een alternatief voor Rutte?

Sitalsing: “Er is nog niet echt een politicus opgestaan van wie de Nederlandse kiezer denkt dat hij of zij een alternatief kan zijn. Ik vond de nieuwe leider van het CDA, Wopke Hoekstra veelbelovend. Een jonge, knappe man. Lang ook, daar houden Nederlanders van. Hij is geen politicus, komt uit de consultancywereld, kan goed schaatsen en was minister van Financiën in het vorige kabinet. Ministers van Financiën zijn altijd zeer populair in Nederland. (lacht) De verwachtingen waren dus hooggespannen.

“Maar hij blijkt het helemaal niet te kunnen. Hij is slecht in debatten, is dat helemaal niet gewend en blijkt ook zijn eigen verkiezingsprogramma niet goed te kennen. Zoiets valt in Nederland doorgaans niet goed; je moet alle details en cijfers kennen.”

Vandermeersch: “Je kan hetzelfde zeggen over Sigrid Kaag van D66. Een hele boeiende en erg intelligente dame met de uitgesproken ambitie om de eerste vrouwelijke premier van Nederland te worden. Maar wat je bij Hoekstra mist, ontbreekt ook bij haar. Ze is diplomaat geweest en heeft dat technocratische over zich. Ik kan maar hopen dat ze zich op een bepaald moment in die politieke rol gaat thuisvoelen. Maar op dit moment lukt dat nog niet.

“Al heeft elke verkiezing wel haar verrassingen natuurlijk. Zoiets waarvan je achteraf denkt: waarom zagen we dit niet komen? Wordt die verrassing Volt? Zou best eens kunnen. Of toch Baudet? Misschien kan Kaag toch nog iets doen? Maar het zou inderdaad al heel fout moeten lopen als Rutte geen premier wordt. Want na tien jaar Rutte is het enige alternatief inderdaad nog altijd Rutte.”