Herman Portocarero: ‘Luikse wapens werden geruild voor slaven’

Vanuit uw huidige woonplaats, het Spaanse Cadiz, ontdekte u hoe de pre-Belgische Oostendse Compagnie toen nog geen koningin van de badsteden was, maar een brutale slavenmeesteres. Hoe kwam dat tot stand?

“België bestond aan het einde van de 18de eeuw nog niet, maar werd door het Habsburgse Rijk gecontroleerd. Je kunt wel zeggen dat het een ‘pre-Belgisch model’ was, want de slavenhandel gebeurde door eerst de wapenhandel vanuit Luik naar West-Afrika te exporteren. De geldschieters kwamen uit Brussel en van de Antwerpse beurs. Een van de belangrijkste kapiteins was een Gentenaar en Oostende was de thuishaven. Het ontdekken van deze Belgische slavenhandel was voor mij nieuw, maar bleef tegelijk wel kleinschalig in vergelijking met Nederland en Frankrijk. Van de elf tot dertien miljoen slaven die over de Atlantische Oceaan werden vervoerd, zouden de Belgische slavenhandelaren in totaal een vijfduizendtal van hen getransporteerd hebben, wat tegelijk ook niet niks is.”

Dat weten we dankzij de gedetailleerdste getuigenissen over en van de Gentse kapitein Pierre-Ignace-Liévin van Alstein, die een ‘relatief humane kapitein zou zijn geweest’. Wat moeten we ons daarbij voorstellen?

“Dat is zéér relatief. Net zoals er geen goede of slechte slavernij was, waren er ook geen goede of slechte kapiteins, alleen slechte en slechtere. Bij Van Alstein viel wel op dat hij aan boord minder sterfte had dan anderen – globaal overleefde 15 procent van de slaven de passage niet. Dat duidt erop dat hij hen relatief goed behandelde en voedde. Idem voor zijn bemanning, die in de 18de eeuw vaak amper beter werd behandeld dan de slaven.”

De slavenhandel ging hand in hand met wapensmokkel uit Luik, die bij de Amerikaanse onafhankelijkheidsrebellen van George Washington terechtkwamen?

“Daarom is het verhaal zo interessant. Het begin van de Oostendse betrokkenheid valt samen met de onafhankelijkheidsoorlog in de huidige VS. De neutrale Habsburgse vlag werd in het conflict door de pre-Belgen gebruikt om Washington te bevoorraden. Die wapenhandel is vrij grootschalig geweest en beschrijf ik in detail. Er was wel een dubbelzinnigheid. Een deel van deze wapens werd ook naar West-Afrika geëxporteerd, om daar voor slaven geruild te worden. Dat werd ook als dekmantel gebruikt. Slavenhandel werd toen respectabeler geacht dan wapenhandel.”

Zijn er dan ook slaven van deze driehoekshandel in Amerikaanse plantages terechtgekomen?

“Het doordeweekse circuit was dat vanaf 1750 allerhande Europese producten, zoals glaswerk en stoffen, naar West-Afrika werden uitgevoerd om voor slaven te ruilen die naar de Caribische eilanden of Amerika overgebracht werden. Op de terugvaart werden dan tropische producten meegebracht zoals suiker, tabak of katoen. Het was een driehoeksoperatie waarbij de slaven op en neer gingen, maar meestal niet naar Europa kwamen. Via de Caribische eilanden werden slaven ook naar de VS doorverkocht waar de handel in 1837 illegaal werd, maar niet de slavernij.”

Uit uw onderzoek blijkt ook hoe de Belgische slavenhandelaars in deze handel tussen de Caribische eilanden actief waren.

“We kennen hiervan een tweetal concrete gevallen. Zo kwamen een paar honderd slaven in de haven van Port-au-Prince aan die doorgevoerd moesten worden naar Havana. Maar ze waren te ziek en werden dan maar in Haïti ‘gedumpt’.”

Ook later vinden we in die regio nog een Belgische connectie terug, bij het transport van Chinese ‘koelies’ of ‘loonslaven’ naar Cuba. Hoe kwamen zij daar terecht?

“Tegen het einde van de slavernij voerden Caribische eilanden Aziaten in, want door de lange import van Afrikanen vreesde men voor hun demografisch overwicht. De Belgische handelsvloot werkte tussen 1847 en 1873 met meerdere schepen mee aan het overbrengen van meer dan duizend Chinese werkers naar Cuba om er te voorzien in goedkope arbeidskrachten. Dit werd mee geregeld door Leopold II die, toen hij nog kroonprins was, in Azië op zoek was naar kolonies en contacten voor de wapenhandel. Er was ook een afgeleide handel. Uit onderzoek blijkt dat Cuba in de jaren 1840-1860 een grote afnemer was van goedkoop Belgisch linnen, dat in – de toenmalige gevangenis van Hemiksem, een voormalige abdij vlak bij de Schelde, gefabriceerd werd. Met dat linnen werden de slaven gekleed.”

Was de totale slavenhandel een volkerenmoord?

“Een genocide in onze huidige juridisch strikte zin niet, omdat de intentie van uitroeiing dan het doel is, maar als je bedenkt dat 15 procent van de elf à dertien miljoen slaven in de zogenoemde Middenpassage (het traject van Afrika naar Amerika, red.) omkwam, lieten in 350 jaar slavenhandel onderweg ruim anderhalf miljoen mensen het leven. Het is dus wel een énorme massamoord. Slaven werden als cargo behandeld. Als ze te ziek werden of als het schip bij slecht weer in gevaar kwam, gooide men ze overboord. Deze praktijken vond ik terug in documenten over een rechtszaak over de verzekeringsclaim die de kapitein volgens de verzekeraar onterecht indiende voor honderddertig slaven die hij overboord gooide.”

In De zwarte handel beschrijft Portocarero aan de hand van gedetailleerde menselijke getuigenissen hoe het einde van de slavernij niet aan vrijheid synoniem stond. Zelfs niet na de Franse Revolutie met haar idealen. Haïtiaanse slaven werden bijvoorbeeld bloedig onderdrukt door Napoleon. Het land verzeilde ook na zijn onafhankelijkheid in burgerconflicten langs de sociale scheidslijnen die de slavernij voortbracht, en die onwetende ngo’s en missionarissen soms in stand houden. In de VS luidde het einde van de burgeroorlog wel de afschaffing van de slavernij in, maar veel ex-slaven eindigden in zuidelijke staten in de cel.

Ook nu nog is 38 procent van de Amerikaanse gevangenisbevolking zwart, terwijl zij 13 procent van de samenleving uitmaken. Is deze massadetentie de hedendaagse slavernij?

“Het detentiesysteem in de VS is helemaal scheefgetrokken. De systematische criminalisering van zwarten begon meteen na de burgeroorlog in het zuiden omdat er een vlottende massa gewezen slaven was die geen werk meer had. Enkele ondernemers kwamen op het idee dat men ze bij een veroordeling weer via dwangarbeid kon inzetten. Dat werd dan aan privébedrijven uitbesteed, die met hen onder meer de grote spoorwegen aanlegden. In zekere zin werd dat opgevolgd door het nog altijd bestaande systeem van for profit prisons, gevangenissen uitbesteed aan private bedrijven die gewoon winst willen maken. Er is minstens één geval geweest waarbij investeerders in detentiecentra rechters omkochten om hun cellen vol te houden. President Biden beloofde dat systeem te beëindigen.”

Black Lives Matter protesteert nu tegen dergelijk structureel racisme, maar zij hebben niet de vocale leiders zoals Martin Luther King of Malcolm X. Zijn ze zo ook stuurlozer?

“Er was destijds stuurloosheid omdat er geen opvolgers voor figuren als Dr. King of Malcolm X waren. Door het internet krijgen we nu een emancipatorische beweging die van onderuit komt. Black Lives Matter mag dan niet echt gecontroleerd reageren, ze hebben wel méér sociale impact.”

Kunnen ze voldoende wegen om de racistische gevolgen van slavernij een halt toe te roepen?

“Het is een lange weg. Instinctief, spontaan racisme zal allicht altijd blijven bestaan. Wél kun je het weghalen uit wetgeving, sociale structuren en de economie. Dat gebeurt stap voor stap, door de groei van het aantal zwarte mensen in politieke en zakelijke bestuursfuncties. Kijk naar Barack Obama en nu Kamala Harris. Toch begint het allemaal bij onderwijs. Er is nog veel werk. Nu ligt de American dream al bijna buiten bereik als je uit een publieke school in een zwarte buurt komt. Om dit te keren moet je bij de basis beginnen. Je moet de slavengeschiedenis kennen om je eruit te bevrijden.”

Zelfs het buitenlands beleid van de VS is door de slavenhandel gekleurd. Ook daar vond u een verband met Oostende?

“Ik citeer uit historische correspondentie rond de zogenoemde Verklaring van Oostende, waar eind 1853 over de mogelijke verkoop van Cuba door Spanje aan de VS werd onderhandeld. In de VS klonk het toen dat men het een ‘verschrikkelijke misdaad zou vinden voor het blanke ras als er zo dicht bij hun kust een nieuwe zwarte republiek zou ontstaan’. Een element van rassenvrees ging hun beleid op lange termijn bepalen.”

Vandaag zijn er slavenmarkten in Libië, en mensensmokkelaars brengen mensen tot in Kanaalhavens, zoals die van Oostende, voor transport naar Groot-Brittannië. De slavernij leeft ook zo verder?

“De toestroom van vluchtelingen en migranten naar Europa is een laattijdige afrekening van de koloniale periode. Veel Afrikaanse elites – van wie de voorouders medeplichtig waren aan de slavenhandel, want zij verkochten hun eigen mensen – slagen er nog altijd niet in om hun lagere klasse behoorlijke levensomstandigheden te geven. Ondanks onze ontwikkelingshulp sinds de jaren 1960 is het voor veel Afrikaanse elites een oplossing geweest om hun arme onderklasse te laten vertrekken. Spontaan heb je menselijke gevoelens voor de vluchteling en de migrant, maar men vergeet het onderscheid tussen de ene en de andere. De meeste mensen die hier vlak bij mijn huis ’s nachts de zee oversteken zijn migranten uit Senegal, waar het niet zo slecht gaat. Ze worden wel verhandeld door mensensmokkelaars en komen ook hier in een onderklasse terecht. Dat feit moedigt racisme en extreemrechts in Europa aan, ook in het traditioneel linkse Spaanse Andalusië.”

Herman Portocarero. De zwarte handel, Manteau. 431 p., 27, 50 euro.