Navalny stuurt bericht vanuit ‘concentratiekamp’: ‘Opvoeding door ontmenselijking’

“Allemaal de groeten uit sector versterkte controle A”, liet de Russische oppositieleider Aleksej Navalny maandag  aan zijn ruim vier miljoen volgers op Instagram weten uit het strafkamp waar hij de komende tweeënhalf jaar vastzit. Hij plaatste er een foto bij waarop hij te zien was met zijn gemillimeterde gevangenishoofd.

Het was het teken van leven waarop zijn aanhangers dagen zaten te wachten. Nadat hij vrijdag plotseling was overgeplaatst uit een doorgangskamp waar hij in quarantaine zat, gonsde het op het Russische internet:  #WaarIsNavalny? 

Uiteindelijk bleek dat Navalny, zoals al werd verwacht, is overgebracht naar IK-2, een strafkamp bij het stadje Pokrov op zo’n 100 kilometer van Moskou. “Ik moet zeggen dat het Russische gevangenissysteem mij heeft verrast. Ik had geen idee dat je op 100 kilometer van Moskou een heus concentratiekamp zou kunnen neerzetten”, zei Navalny in zijn Instagram-boodschap.

Houten hamers

Hij  had nog geen sporen van geweld gezien, meldde hij, maar uit de stramme manier waarop de gevangenen in de houding stonden en nauwelijks hun hoofd durfden te draaien, maakte hij op dat de verhalen kloppen dat  gevangenen in het kamp tot voor kort “half dood werden geslagen met houten hamers”.

Wel hangen overal camera's en worden de gevangenen permanent in de gaten gehouden. “Je krijgt de indruk dat een of andere hoge piet hier 1984 van George Orwell heeft gelezen en heeft gezegd: Hé, stoer! Laten we dat hier ook doen. Opvoeding door ontmenselijking.”

Om te voorkomen dat hij de benen zal nemen, wordt hij ’s nachts ieder uur wakker gemaakt door een bewaker die hem filmt en meldt: “Twee uur dertig, gevangene Navalny, vluchtgevaarlijk, op zijn plek.”

Het is opmerkelijk dat de Russische autoriteiten zo'n opruiend levensteken van Navalny hebben toegelaten. Kennelijk zijn ze toch een beetje beducht voor de aandacht die de Russische oppositieleider in de hele wereld heeft gekregen, zeker na de mislukte poging van naar alle waarschijnlijkheid de Russische inlichtingendienst FSB hem met het zenuwgas novitsjok te vergiftigen. Toen hij begin dit jaar na maanden in een Berlijns ziekenhuis terugkeerde in Rusland, werd hij meteen veroordeeld tot het uitzitten van een voorwaardelijke celstraf. Hij had zich in die tijd niet bij de autoriteiten gemeld.

De ruim 650 Russische strafkampen -- gewone gevangenissen zijn tamelijk zeldzaam in Rusland -- hebben een slechte naam, maar IK-2 in Pokrov, waar Navalny is terechtgekomen, staat bekend als een van de allerstrengste. De strafkolonie staat bekend als een ‘rood’ kamp, dat wil zeggen een kamp waar de autoriteiten de volledige controle hebben. In de ‘zwarte’ kampen zwaaien de criminelen vaak de scepter in de overvolle barakken. 

Waarschijnlijk hebben de autoriteiten voor het strafkamp in Pokrov gekozen omdat ze bang zijn dat de beroemde gedetineerde iets overkomt te midden van de gewone misdadigers. Na zijn veroordeling verzekerde Aleksandr Kalasjnikov, het hoofd van het Russische gevangeniswezen, dat Navalny veilig zou zijn in de gevangenis.

Schokkende beelden

Geweld is aan de orde van de dag in de Russische strafkampen, waar ruim een half miljoen mensen vastzitten (een enorm aantal op een bevolking van 144 miljoen). Geregeld duiken videobeelden op van bewakers die halfnaakte gevangenen aftuigen en vernederen. Af en toe wordt een bewaker veroordeeld wegens mishandeling, maar meestal gebeurt er niets met de schokkende beelden.

Ook politieke gevangenen krijgen met mishandelingen te maken, zoals de activist Ildar Dadin, die na een veroordeling wegens ongeoorloofde demonstraties naar een strafkamp in Karelië werd gestuurd. Gevangenen die daar aankwamen moesten zich uitkleden en werden meteen afgeranseld. Klagen bij de kamparts hielp niet. Volgens Dadin deed die zelf aan de mishandelingen mee.

Maar de in ongenade gevallen olietycoon Michaïl Chodorkovski, die in hetzelfde kamp gevangen zat, raakten de bewakers niet aan. (Wel werd hij door een medegevangene eens in zijn gezicht gestoken.) Kennelijk verleende zijn bekendheid hem toch enige bescherming. Ook Maria Aljochina en Nadezjda Tolokonnikova, de twee leden van de band Pussy Riot die twee jaar in een strafkamp zaten, werden niet mishandeld. Maar om zich heen zagen ze wel zoveel geweld van bewakers dat zij na hun vrijlating een organisatie -- Zona Prava, Zone van het Recht -- begonnen om voor de gevangenen op te komen.

In de Goelag, vooral in de Sovjet-strafkampen onder Stalin, leefden de politieke gevangenen onder de terreur van de gewone misdadigers, maar dat lijkt in de huidige kampen iets minder te zijn geworden. Sommige politieke gevangenen genieten zelfs de bescherming van ‘vory v zakone’ oftewel ‘dieven in de wet', klassieke misdaadbazen die zich houden aan de ‘erecode’ van de onderwereld  en nooit, maar dan ook nooit, voor de kampautoriteiten zullen buigen. 

Vermoedelijk zou Navalny met zijn reputatie als onverzettelijke tegenstander van het Poetin-regime wel indruk maken op dergelijke figuren, maar zij vormen tegenwoordig een uitstervend ras. Om nieuwkomers bij voorbaat impopulair te maken bij de oude kampgarde, worden gevangenen bij aankomst in het strafkamp in Pokrov naar verluidt gedwongen de ‘dievenwetten’ voor de camera af te zweren.

De grootste bedreiging voor Navalny is isolement. Volgens Dmitri Demoesjkin, een nationalistische activist die ook in Pokrov heeft vastgezeten, moeten de gevangenen in de extra strenge sector A steeds met gebogen hoofd en de handen op de rug rondlopen en is praten met medegevangenen streng verboden. 

Alles is erop gericht de wil van de gevangenen te breken, zegt ook oppositieactivist Konstantin Kotov die eind vorig jaar uit het kamp in Pokrov vrijkwam. Voortdurend moeten ze hun naam, reden van veroordeling en begin- en einddatum van hun straf oplepelen. Een jaar lang was er maar één gevangene met wie hij mocht praten.  

Het lijkt erop dat het bij Navalny nog niet zover is. Wel verwondert hij zich er in zijn Instagram-bericht over dat in IK-2 streng de hand gehouden wordt aan het verbod om te vloeken. “Stel je voor: een gevangenis waar je niet mag vloeken. Dat is iets vreselijks.”