Veel mensen bezorgd over AstraZeneca-vaccin en dat lokt soms bijwerkingen uit: maak kennis met het bijsluitereffect

Het waren spannende dagen voor mensen die binnenkort ingeënt worden met het vaccin van AstraZeneca. Dat zou in zeldzame gevallen mogelijk tromboses veroorzaken. 

Verschillende landen schortten tijdelijk het gebruik van het vaccin op. België deed dat niet, maar ook bij ons was het nagelbijten. Het was wachten op een advies van het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA). Dat liet na een onderzoek weten dat het vaccin "veilig en effectief" is. Het kan dus verder gebruikt worden. 

"Dit is een grote opluchting en bewijst dat het een goede beslissing was van ons land om het hoofd koel te houden", zei vaccinoloog Isabel Leroux-Roels (UZ Gent) na de beslissing van het Geneesmiddelenbureau. "Het gaat om een risico van 1 op 1 miljoen, dat dan ook nog moet onderzocht worden. De twijfels mogen nu wel stoppen."

Toch is het nog maar de vraag of die twijfels snel weer zullen verdwijnen. Veel mensen stonden al wantrouwig tegenover het vaccin van AstraZeneca, voor er sprake was bloedklonters. Zo werd verteld dat de bijwerkingen heviger zijn dan de bijwerkingen van het Pfizer- en het Moderna-vaccin. Dat je er een paar dagen erg ziek van kan zijn.

Dat een vaccin bijwerkingen heeft, is normaal. "Mensen denken dan soms dat ze ziek zijn, maar dat klopt niet", zegt viroloog Johan Neyts (KU Leuven). "De bijwerkingen zijn een teken dat je immuunsysteem aan het werk is. Dat is geen ziekte, maar iets positiefs. Het zou helpen als meer mensen dat beseffen."

In deze video vertelt Johan Neyts over de bijwerkingen van vaccins en hoe die onderzocht worden. Lees daarna verder onder de video.

Dat een vaccin milde bijwerkingen heeft, is dus normaal. Het is niet iets om je zorgen over te maken. Toch zijn mensen vaak erg bezorgd, omdat ze over bepaalde bijwerkingen gehoord of gelezen hebben. Die angst zorgt voor verwachtingen. En die verwachtingen kunnen op hun beurt de bijwerkingen uitlokken waarover je gehoord of gelezen hebt. Een soort vicieuze cirkel, dus, of een self-fulfilling prophecy.

"Verwachtingen kunnen inderdaad bijwerkingen veroorzaken", zegt Omer Van den Bergh, emeritus professor psychologie (KU Leuven). "Er is al veel onderzoek gedaan naar dat zogenoemde bijsluitereffect. We weten dat mensen vaak de klachten rapporteren waarover ze gelezen hebben in de bijsluiter. "

Wetenschappers noemen dit ook wel het "nocebo-effect". "Dat is het omgekeerde van het veel bekendere placebo-effect", zegt Van den Bergh. "In het ene geval werkt iets omdat je verwacht dat het zal werken. In het andere geval ervaar je bijwerkingen omdat je verwacht dat je die bijwerkingen zal ervaren."

Een goed voorbeeld van dat nocebo-effect is te vinden in een fascinerende Italiaanse studie. 120 mannen met prostaatproblemen kregen voor dat onderzoek finasteride toegediend, een middel dat helpt bij plasproblemen door een vergrote prostaat. De helft van de patiënten kreeg vooraf te horen dat finasteride soms erectieproblemen veroorzaakt. De andere helft werd niet gewaarschuwd. Zij kregen dus hetzelfde middel, maar zonder dat ze zich zorgen maakten over seksuele bijwerkingen.

De resultaten van het onderzoek waren opmerkelijk. Bij de groep die niet gewaarschuwd werd, ontwikkelde 15 procent seksuele problemen. Bij de groep die wel gewaarschuwd werd, was dat aantal driemaal hoger. Maar liefst 43 procent kreeg te maken met erectieproblemen of verminderd libido.

Verwachtingen kunnen dus fysieke klachten uitlokken, ook tussen de lakens. Toch betekent niet dat die klachten ingebeeld zijn. "Ze zijn even echt als de klachten die veroorzaakt worden door een lichamelijke disfunctie", zegt Omer Van den Bergh. "Dat komt doordat het nocebo-effect specifieke processen in de hersenen en in het lichaam in gang zet. Die processen zorgen ervoor dat mensen de klachten als even echt ervaren." 

Daarom zeg je beter niet dat de klachten ingebeeld zijn. "Mensen voelen zich dan geaffronteerd ... en terecht."

Opmerkelijk: niet iedereen is even vatbaar voor het nocebo-effect. "Wie zich snel zorgen maakt of in het verleden al een slechte ervaring had met een medicijn, is er gevoeliger voor."

Nocebo-effecten komen ook voor bij het toedienen van vaccins. Als het gerucht de ronde doet dat een bepaald vaccin meer ernstige bijwerkingen veroorzaakt, dan zullen meer mensen effectief die bijwerkingen ervaren. 

Voor alle duidelijkheid: je kan zeker geen trombose krijgen omdat je verwacht dat je een trombose kan krijgen. Bij het nocebo-effect gaat het vooral om de meer "klassieke" bijwerkingen van vaccins: koorts, pijn, een misselijk gevoel. Zo meldden 37 van de 88 personeelsleden van het Herzogin-Elisabeth-ziekenhuis in Braunschweig zich ziek de dag nadat ze gevaccineerd waren. Ook ambulanciers in Dortmund werden massaal ziek na hun inenting met het AstraZeneca-vaccin. Een paar dagen later was iedereen weer gewoon aan de slag.

Dat zoveel mensen ziek werden is vreemd, want het vaccin was op dat moment al gebruikt bij miljoenen mensen, zonder ernstige bijwerkingen. Was er iets mis met een specifieke levering en zorgde dat voor extra klachten? Dat zou kunnen, maar de kans lijkt eerder klein. 

Het is veel waarschijnlijker dat de angst voor het AstraZeneca-vaccin een eigen leven ging leiden. Dat veel mensen ziek(er) werden omdat ze dat verwachtten. Die verwachting werd verder aangewakkerd door ongenuanceerde, alarmerende berichten in de media.  

"Ik heb dat al gemerkt in mijn directe omgeving", zegt Johan Neyts. "Ik zie mensen die cool zijn van natuur, maar die toch heel zenuwachtig worden van al die verhalen. De geruchten gaan na verloop van tijd een eigen leven leiden. Ze krijgen een dimensie die er niet zou zijn als COVID-19 niet elke dag in de media zou komen. Ik ben er zeker van dat dat psychologische een belangrijke rol speelt."

Soms loopt de angst voor een vaccin helemaal uit de hand. Zo werden in 2014 tientallen Colombiaanse schoolmeisjes ziek, nadat ze ingeënt waren met het HPV-vaccin. Veel meisjes vielen flauw of ze kregen vreemde stuiptrekkingen. Sommige meisjes werden bewusteloos naar het ziekenhuis gebracht.

De zaak werd grondig onderzocht, maar snel werd duidelijk dat er helemaal geen probleem was met het HPV-vaccin. Dat was veilig en had geen noemenswaardige bijwerkingen. Het gevaar zat - letterlijk - tussen de oren. De meisjes dáchten dat het vaccin hen ziek zou maken en daarom wérden ze ook ziek.

De angst voor vaccins kan dus ook dramatische gevolgen hebben. Daarom is het belangrijk dat we niet alleen de bijwerkingen ernstig nemen, maar ook de angst voor die bijwerkingen. Dat geldt ook voor het vaccin van AstraZeneca. 

De angst voor de bijwerkingen van een vaccin krijg je helaas niet zomaar weg. Het is als een sneeuwbal die begint te rollen. Zo'n sneeuwbal begint klein, maar hij wordt snel groter ... tot je hem niet meer kan stoppen.