Europees spierballengerol over vaccins: ‘Ons probleem is AstraZeneca en AstraZeneca alleen’

De Europese Unie rolt met de spierballen over vaccins. Blufpoker of niet, de risico’s zijn groot. België schuifelt ongemakkelijk op zijn stoel.

In de ontknoping van Reservoir Dogs, het volprezen filmdebuut van Amerikaans regisseur Quentin Tarantino, staan de personages Joe, Eddie en Mr. White in een cirkel met getrokken wapens tegenover elkaar. Die zogenaamde Mexican standoff heeft veel weg van de rel waarin de Europese Unie, het Verenigd Koninkrijk en vaccinproducent AstraZeneca momenteel betrokken zijn. België schuifelt zenuwachtig op zijn stoel.

Transparantie

Wat is er precies aan de hand? Het contract van de Europese Unie met AstraZeneca, daterend van 27 augustus vorig jaar, gaat over de levering van 300 miljoen dosissen. Voor de productie van de dosissen worden er vier sites aangeduid: een in het Waalse stadje Seneffe, een in de Nederlandse stad Leiden en twee in het Verenigd Koninkrijk. Al snel duiken er problemen op: productievertragingen in Seneffe, een gebrek aan data in Leiden en een voorrangclausule tussen het Verenigd Koninkrijk en AstraZeneca.

Naar het eerste probleem laten onder meer het FAGG en buitenlandse specialisten reeds in januari een onderzoek voeren. Het euvel is intussen min of meer van de baan. Bovendien melden Europese bronnen dat de Halix-site in Leiden intussen wel voldoende gegevens heeft verzameld en nog voor het einde van de maand toelating krijgt van het Europese Medicijnenagentschap (EMA). Daarmee kan AstraZeneca tot op zekere hoogte de huidige tekorten inperken en de toekomstige afspraken honoreren. Daarover later meer.

Het derde probleem is ingewikkelder. Alles wijst erop dat AstraZeneca en het Verenigd Koninkrijk reeds in mei 2020 hebben afgesproken dat de twee Britse sites – waar ook de Europese Unie volgens haar contract op rekent – enkel dossisen voor het Verenigd Koninkrijk produceren. Die laatste treft natuurlijk geen rechtstreekse verantwoordelijkheid voor onze tekorten: noch Brussel noch Londen hebben in principe iets te maken met elkaars contracten. Voor AstraZeneca ligt dat anders: op het moment van ondertekening met de Unie heeft het bedrijf juridisch verzekerd dat eerdere contracten met andere partijen haar verplichtingen aan de Unie niet zouden verhinderen. Precies waar het schoentje knelt.

Het concrete gevolg is dat de Europese Unie enkel AstraZeneca-vaccins ontvangt via de site in Seneffe. Dat verklaart waarom het Brits-Zweedse bedrijf – en bijgevolg de Europese Unie – achterloopt op schema. Reeds in januari riep de Commissie een transparantieregister in het leven waarmee het alsnog vaccins kon blokkeren indien ze op basis van de contracten meent dat die eerst de Europese Unie toekomen. Brussel voelt zich daarbij gesterkt door het argument dat ook de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk een heleboel vaccins voor zichzelf houden.

Britse tekorten

Sinds kort kent de saga een nieuw hoofdstuk: door een uitvoerverbod van India komen de leveringen aan het Verenigd Koninkrijk in gedrang. In combinatie met de doorgedreven one-shot-strategie en het gebrek aan reserves betekent dat slecht nieuws voor de snelle vaccinatiecampagne van de regering-Johnson. Nu de Nederlandse fabriek snel zal kunnen aanvatten en in afwachting een reservestock heeft opgebouwd, kijkt ook het Verenigd Koninkrijk geïnteresseerd toe.

Aangezien AstraZeneca met een flinke Europese achterstand kampt, meent de Commissie dat het bedrijf eerst zijn verplichtingen aan de Unie moet nakomen. Bovendien zorgt het toenemend aantal besmettingen en de strengere maatregelen voor bijkomende druk bij de lidstaten. Gevolg: zowel de Europese Commissie als heel wat hoofdsteden denken na over bijkomende maatregelen. ‘De Commissie wil ditmaal haar tanden tonen en krijgt de steun van de fel bekritiseerde maar invloedrijke Duitse christendemocraten’, zegt een goedgeplaatste Europese diplomaat. Over een Duitse christendemocraat gesproken: ‘We kunnen de Europese burgers niet meer uitleggen dat het Verenigd Koninkrijk in de afgelopen drie maanden meer vaccins heeft gekregen dan Spanje. Dat is voor onze burgers niet meer te begrijpen’, aldus Manfred Weber, fractieleider van de Europese christendemocraten.

Probleem is dat elke maatregel die de Unie eventueel neemt om te bemachtigen waar het recht op meent te hebben, zonder uitzondering impact heeft op de vaccinatiecampagne van het Verenigd Koninkrijk – zoals dat omgekeerd ook bij de voorrangsclausule van het Verenigd Koninkrijk geldt. De Commissie benadrukt dat de verstrengde exportbeperkingen niet op het Verenigd Koninkrijk gericht zijn, maar in de praktijk zal het land daarvan wel de gevolgen voelen. Normaal worden zulke problemen relatief gemakkelijk via de geijkte diplomatieke kanalen geregeld. Maar tegen de achtergrond van aanzienlijke brexitspanningen en bij vaccins die bepalen over leven en dood is dat een veel moeilijker verhaal.

Alexander De Croo

Vermoedelijk is het Europese dreigement slechts een strategische positionering om tijdens de onderhandelingen met het Verenigd Koninkrijk zoveel mogelijk AstraZeneca-vaccins te bemachtigen. Vraag is tot op welke hoogte Johnson ditmaal alternatieven heeft: speelt de Unie het spel net zoals het VK, dan heeft Johnson een probleem. Het lijkt alsof hij dat beseft: de afgelopen dagen heeft hij met verscheidene Europese collega’s, onder wie Alexander De Croo (Open VLD), getelefoneerd. Dat wordt bij de Commissie niet op prijs gesteld. Een bron binnen de Commissie: ‘Net zoals bij de brexit probeert hij de lidstaten tegen elkaar uit te spelen. Dat zal ook nu niet lukken.’

Hoe moet het nu verder? De Commissie stelt woensdagmiddag een plan voor waarin het vooral op basis van twee principes het kader voor eventuele maatregelen wil scheppen: wederkerigheid en proportionaliteit. Indien een ander land zelf niet exporteert, reeds een hoge vaccinatiegraad heeft en niet in een moeilijke epidemiologische situatie verkeert, zal de Unie sneller geneigd zijn om in te grijpen. Momenteel zijn de pijlen vooral op AstraZeneca gericht. ‘Maar het valt op hoe sommige lidstaten beginnen op te merken dat Pfizer op Europese bodem geproduceerde vaccins meer exporteert dan voor de Unie voorbehoudt’, klinkt het bij een bron. Donderdag en vrijdag buigen de staatshoofden en regeringsleiders zich over de kwestie.

‘Superpower’

Voor de Unie is het echter oppassen geblazen. Bruuske beperkingen – zeker bij bedrijven die hun contractuele verplichtingen wél nakomen – kunnen tegenmaatregelen uitlokken en de globale productieketen danig verstoren. Aangezien de Europese vaccinproducenten 70 procent van hun bestandsdelen buiten de Europese Unie halen, dreigt de Unie zichzelf in de voet te schieten. ‘We hebben geen klachten over Moderna, Pfizer/BioNTech of Johnson & Johnson. Ons probleem is AstraZeneca en AstraZeneca alleen’, aldus Europarlementslid Kathleen Van Brempt.

Voor België en zijn belangrijke farmaceutische sector – een ‘pharma superpower‘ volgens een Europese diplomaat – staat er in die context veel op het spel. In de voorlopige conclusies van de top – die door diplomaten wordt voorbereid – staat reeds een paragraaf vervat waarin benadrukt wordt dat de wereldwijde productie- en opleveringsketen gevrijwaard moet blijven. Woensdagavond heeft De Croo daarover een ontmoeting met Eurocommissaris Thierry Breton.

In Reservoir Dogs halen Joe, Eddie en Mr. White bijna tegelijkertijd de trekker over in plaats van de kwestie uit te praten. Twee sterven meteen, de andere zijgt zwaargewond neer. Geen ondenkbaar scenario als de Unie haar hand overspeelt: eind mei zouden in bijna alle Europese landen de 65-plussers en mensen met onderliggende aandoeningen gevaccineerd moeten zijn. Met het oog op die belangrijke horde lijkt het aangewezen om de wapens – in de vorm van levensreddende vaccins – niet louter voor kortetermijnbelangen in te zetten.