Strengere maatregelen zijn zoveelste mokerslag voor onze motivatie... En dat was volgens psychologen te vermijden

Kappers en scholen gaan weer dicht, niet-essentiële winkels mag je alleen nog op afspraak bezoeken. Dat werd gisteren beslist op het Overlegcomité. Die strenge maatregelen zijn volgens experts de enige manier om de stijgende cijfers terug te dringen.

Enkele weken geleden lagen de kaarten anders. België leek het toen prima te doen, zeker in vergelijking met onze buurlanden. Op het Overlegcomité van 5 maart werd daarom een uitgebreid plan voorgesteld, voor het heropenen van de samenleving. Het zou een geleidelijke heropening worden, beginnend met meer buitencontacten (15 maart) en eindigend met het heropenen van de horeca (1 mei). Stapsgewijs, met duidelijke data. 

Veel mensen reageerden opgelucht toen dat plan op een persconferentie werd voorgesteld. Het had het voordeel van de duidelijkheid.  We wisten weer waar we aan toe waren. Het rijk der vrijheid leek in zicht. 

Toch was niet iedereen er gerust in. Gedragswetenschappers van de Expertengroep Psychologie en Corona hadden vooraf gewaarschuwd voor het gebruik van concrete data bij het heropenen. Ze deden dat omdat zulke data de motivatie kunnen ondermijnen. Wat op het eerste gezicht goed lijkt voor de motivatie, heeft soms een omgekeerd effect.

"Dat komt doordat je het gedrag loskoppelt van het resultaat dat je wilt behalen", zegt motivatiepsycholoog Maarten Vansteenkiste (UGent), lid van de Expertengroep. "Sommige mensen gaan daardoor een meer afwachtende houding aannemen. Ze vergeten dat alles uiteindelijk afhangt van hun gedrag."

Omer Van den Bergh, emeritus professor psychologie (KULeuven) bevestigt. "Als mensen alleen positief nieuws horen en het bredere plaatje niet meer zien, zullen ze snel concluderen dat het goed gaat. Ze denken dat het gevaar geweken is."

Als je weet dat er binnenkort versoepeld wordt, dan is het aftellen tot het eindelijk zo ver is. En ondertussen verslapt je aandacht.

Concrete data hebben nog een ander nadeel. Soms lopen de zaken anders dan je gepland (of gehoopt) had. Het aantal besmettingen neemt weer toe, ziekenhuisopnames stijgen, de virologen trekken aan de alarmbel. Dan moet je vroeg of laat op je beloftes terugkomen. Je moet dan zeggen dat de versoepelingen toch niet kunnen doorgaan. 

"We hebben van bij het begin gezegd dat het geen goed idee was om versoepelingen te koppelen aan concrete data", zegt Omer Van den Bergh. "Als de toestand verslechtert, moeten beloftes over versoepelingen ingetrokken worden. Dat is frustrerend. Het is erger dan het positieve vooruitzicht niét gehad te hebben."

Wat de gedragswetenschappers voorspeld hadden, is nu dus gebeurd. Er wordt niet versoepeld, maar verstrengd. Eerder gemaakte beloftes werden ingetrokken. En dat zal onvermijdelijk wegen op onze motivatie.

Gedragswetenschappers merken al langer dat er niet (of te weinig) geluisterd wordt naar hun adviezen. Ze voelen zich het "ondergeschoven kindje" bij de aanpak van deze crisis. 

Zo is er één jaar na het begin van de coronacrisis nog altijd geen "taskforce" met gedragsdeskundigen rond de tafel. Zo'n taskforce zou een coherent plan kunnen uittekenen, bijvoorbeeld over communicatie. Ze zou ook kunnen helpen bij het sturen van gedrag en het hoog houden van de motivatie. 

"Het is jammer dat de voorbije maanden zo weinig gedaan is met de adviezen van gedragsdeskundigen", zegt Omer Van den Bergh. "Er is interesse en waardering, maar het komt niet tot implementatie. Dit is  jammer, want dit is het grootste gedragsveranderingsproject van de eeuw.  Je zou denken dat onze kennis dan goed van pas kan komen."

"Er is van bij het begin een beperkte rol gegeven aan gedragswetenschappers in de aanpak van de pandemie", zegt ook Maarten Vansteenkiste. "Die systeemfout maakt het voor psychologen moeilijk om te wegen op het beleid, al kan ik zelf mijn stem soms laten horen in de GEMS."

Dat psychologen moeilijk kunnen wegen op het beleid, zorgt ervoor dat we kansen missen. Dat kon Van den Bergh vorige week nog vaststellen toen hij zelf werd ingeënt "Ik werd vrijdag gevaccineerd, waarna je een kwartier moet zitten wachten. Op hèt ideale moment voor gedragsbeïnvloeding was er een foldertje met de mogelijke bijwerkingen en ter verstrooiing een video met een fotomontage over de natuur in Oost-Brabant. Dan breekt als gedragsdeskundige je klomp."

Ook bij het heropenen van de kappers werden kansen gemist.  Psychologen hadden gewaarschuwd dat het heropenen mogelijk een omgekeerd effect zou hebben.  Dat het de motivatie niet zou versterken maar ondermijnen.

Dat komt doordat een heropening mensen het gevoel geeft dat het risico wat kleiner geworden is. Dat je je wat meer kan veroorloven en je dus wat minder aan de regels hoeft te houden. Het zou met andere woorden de "risicoperceptie" verkleinen.

Psychologen waarschuwden ook dat het heropenen van de kappers het geloof in de effectiviteit van de maatregelen verder zou ondermijnen. "We streefden al weken naar een doel van minder dan 800 besmettingen en 75 hospitalisaties", zegt Omer Van den Bergh. "Als je dat doel plots loslaat zonder geloofwaardige reden, dan ondergraaf je het geloof in het nut van de maatregelen. Mensen krijgen dan de indruk dat het er allemaal niet toe doet."

De gedragswetenschappers adviseerden daarom tegen een heropening, maar hun advies werd niet gevolgd. Op het Overlegcomité van 13 februari werd beslist de kapsalons toch te heropenen. 

De beslissing werd genomen om onze motivatie op te krikken. De achterliggende redenering: mensen zullen zich beter voelen als ze verlost zijn van dat slordige, ongeknipte haar... en als mensen zich goed voelen, dan is dat uiteindelijk ook goed voor de moraal. 

"Het Overlegcomité is zich ten volle bewust van het feit dat lichaamsverzorging een belangrijke rol speelt in hoe we ons voelen", zei premier Alexander De Croo (Open VLD) toen het nieuws bekendgemaakt werd. "Als we die activiteiten die te maken hebben met lichaamsverzorging openen, dan is dat een mogelijkheid om ons beter te voelen in een heel moeilijke periode." 

De kapsalons heropenden op 13 februari. Die dag in de kranten en de Journaals: lachende kappers en blije klanten met fris geknipt kopjes: 

Meteen daarna volgde de ontnuchtering. Onze motivatie nam een steile duik naar beneden, precies zoals de psychologen voorspeld hadden. Dat is goed te zien op een grafiek van de motivatiebarometer. De blauwe lijn toont de evolutie van onze "vrijwillige motivatie", de mate waarin mensen helemaal achter de maatregelen staan. Die motivatie daalde sterk na het heropenen van de kappers in plaats van te stijgen.

"Iets wat je bij politici vaak hoort, is dat mensen wachten op versoepelingen", besluit Van den Bergh. "We zien echter dat versoepelingen soms motivatie en welzijn ondermijnen. Mensen vragen geen versoepelingen zonder meer, ze vragen in eerste instantie veiligheid tegen een verantwoorde kost."

Eén woord keert voortdurend terug in de adviezen van gedragswetenschappers: motivatie. Al maanden wordt gehamerd op het belang van motivatie bij het aanpakken van een pandemie. Dat is logisch, onze motivatie bepaalt immers in hoge mate ons gedrag. Wie gemotiveerd is, houdt zich beter aan de regels. Wie minder gemotiveerd is, loopt vaker de kantjes ervan af. 

Motivatie heeft ook een voorspellende kracht. "Onze motivatie hangt samen met de hospitalisatiecijfers, de positiviteitsratio en het aantal overlijdens", zegt Maarten Vansteenkiste. "Hoe groter de motivatie vandaag, hoe lager die cijfers enkele weken later. Ons gedrag vandaag bepaalt dus de cijfers van morgen." 

De schommelingen van onze motivatie worden sinds het begin van de pandemie nauwgezet in kaart gebracht met de motivatiebarometer.  "Het is goed dat de regering daarin geïnvesteerd heeft", zegt Maarten Vansteenkiste. "Ik ben oprecht dankbaar dat ze dat gedaan hebben, want we zagen van bij het begin dat motivatie een sleutelrol  zou spelen bij het aanpakken van de pandemie.  Ondertussen zijn we al meer dan 365 dagen aan het meten. Dat is volgens mij een unicum."

(lees verder onder de foto)

Toch zijn er vooral veel gemiste kansen. De overheid had meer kunnen doen om de motivatie hoog te houden. Zo had men kunnen werken met "tussendoelen" in coronacijfers in plaats van met absolute heropeningsdata.

"We hadden het heropenen van de kappers kunnen koppelen aan bepaalde cijfers, bijvoorbeeld maximum 75 of 100 hospitalisaties per dag", zegt Maarten Vansteenkiste. "Dat is heel concreet en het biedt perspectief. Je kan mensen dan duidelijk tonen hoe hun gedrag kan helpen om dat doel te bereiken. Op die manier hou je de motivatie hoog, zonder je vast te pinnen op een bepaalde datum." 

Nog zo'n goed idee is het gebruik van als/dan-scenario's. "Je kan mensen verschillende toekomstscenario's tonen", zegt Omer Van den Bergh. "Mensen zien dan zelf wat de invloed is van hun gedrag op de curves. Waar komen we uit als we ons zo gedragen? En wat als we ons zo of zo gedragen? Je kan dat allemaal helder uitleggen met didactische grafieken."

Dat soort als/dan-scenario's is de voorbije maanden niet gebruikt, op één uitzondering na: de persconferentie van 22 februari. Premier De Croo werd toen geflankeerd door biostatisticus Niel Hens (UHasselt en UAntwerpen). Op die persconferentie werden vier mogelijke toekomstscenario's voorgesteld, aan de hand van kleurrijke grafieken. Het leek meer op een college aan de universiteit dan op een klassieke persconferentie, maar het was helder en motiverend. 

Gedragswetenschappers vinden het jammer dat deze strategie de voorbije maanden niet vaker is gebruikt. "Het systematisch gebruik van dit soort wat/als-scenario’s zou helpen om mensen te laten meedenken", zegt Van den Bergh. "Het is natuurlijk niet zo dat je iedereen meekrijgt. Handhaving blijft nodig voor sommigen."

(lees verder onder de video)

Vansteenkiste en Van den Bergh hopen dat de komende maanden meer wordt ingezet op motivatie, want motivatie is de stille motor bij het bestrijden van een pandemie. Als die motor sputtert, dan loopt het fout. Dat is de voorbije maanden al vaak gebleken. Je kunt die motor daarom maar beter goed onderhouden.

Vansteenkiste hoopt ook dat er eindelijk een taskforce komt met gedragswetenschappers rond de tafel.  "Zo'n taskforce kan preventief werken. Nu wordt pas gekeken naar de gedragswetenschappers als de cijfers helemaal de foute kant uit gaan. De nood moet blijkbaar hoog zijn voor men in actie schiet. Dat is jammer, want zo worden heel veel kansen gemist."