Hoe 2021 het jaar van de Schotse onafhankelijkheid moet worden: ‘Het is een kwestie van tijd’

Bij het Schotse referendum van 2014 stemde ze tegen onafhankelijkheid, maar zeven jaar later is Alex Delaney van gedacht veranderd. Over de reden kan de 25-jarige schrijver en administrateur kort zijn. “Brexit”, zegt ze, terwijl ze met haar Griekse vriend Alexandros op Calton Hill zit in de schaduw van de Schotse replica van het Parthenon. “Ik stemde tegen onafhankelijkheid in de overtuiging dat we lid van de Europese Unie zouden blijven. Afscheiden van Groot-Brittannië is nu de enige kans om weer bij de EU te komen”, zegt ze. Ze wijst op Edinburgh, waarop Calton Hill uitzicht biedt. “Een mooie hoofdstad hebben we al.”

Als het aan de Scottish National Party (SNP) ligt, wordt ‘het Athene van het Noorden’ nog dit jaar hoofdstad van een zelfstandig Schotland. “Willen we worden bestuurd door ver weg gelegen Tory-regeringen onder leiding van types als Boris Johnson – of door de mensen die in Schotland wonen?”, zo luidt de kernvraag in het wetsvoorstel dat de regering dinsdag heeft gepresenteerd. Een referendum erover, ‘indyRef2’, is de inzet van de Schotse verkiezingen die over zes weken plaatsvinden. Wanneer de Schotse nationalisten net als tien jaar geleden een absolute meerderheid in het Schotse parlement verwerven, dan kan de regering-Johnson niet om het organiseren van een “internationaal erkend referendum” heen.

Groeiende populariteit

Het is een dé­jà vu. Als premier zag David Cameron zich indertijd ook genoodzaakt de Schotten een stem te geven. In het najaar van 2014 stemde 55 procent uiteindelijk voor de unie, een steunverklaring die zwakker uitviel dan Londen had verwacht. De Britse regering hoopte dat het pleit voor de komende decennia beslecht was. Dat bleek valse hoop. Onder de nieuwe leider Nicola Sturgeon, die Alex Salmond na het referendum was opgevolgd, groeide de populariteit van de SNP alleen maar. Net als toen zijn vooral jongere Schotten enthousiast over onafhankelijkheid, reden dat de regeringspartij de stemgerechtigde leeftijd naar 16 heeft verlaagd.

De campagnestrateeg van 2014 verheugt zich op een herkansing, maar eerst moet Angus Robertson zijn terugkeer in de politiek bewerkstelligen. Tien jaar lang was deze 51-jarige zoon van een Schotse vader en Duitse moeder fractieleider van de SNP in Westminster, tot hij in 2017 verrassend zijn zetel verloor. Nu staat hij kandidaat voor Edinburgh-Central, de kroonjuweel onder de zetels. In zijn kantoor om de hoek van Saint Andrew Square staat Robertson, die ooit werkte als tourgids, als een generaal gebogen over de kaart van de Schotse hoofdstad, de stad waar hij opgroeide en waar de zanger van The Proclaimers hem als puber SNP-lid maakte.

“In Old Town hebben we veel aanhang, vooral onder kiezers die voorheen liberaal of links stemden,” zo legt hij zijn plan uit om de zetel te veroveren op de Conservatieven. “In het rijkere New Town zitten veel Conservatieve stemmers. Die maken zich zorgen over de economie na de onafhankelijkheid, over hun hypotheken en pensioenen, maar ze balen er ook van dat het Verenigd Koninkrijk geen lid meer is van de EU.” In zeven jaar tijd blijkt er nog iets te zijn veranderd. “In 2014 waren mannen happiger op onafhankelijkheid dan vrouwen, omdat ze liever een gokje wagen, maar nu is het omgekeerde het geval. Dat is het Sturgeon-effect.”

Tijdens de coronacrisis leek the Queen of Scots over water te lopen. Met haar heldere, strenge en competent ogende beleid presenteerde Sturgeon zich als de Europese zus van Jacinda Ardern, de bejubelde premier van Nieuw-Zeeland. Ze greep de kans om te laten zien dat Schotland een eigen, onafhankelijk beleid kan voeren, onafhankelijk van Westminster. De steun voor onafhankelijkheid groeide in het najaar zelfs naar de 60 procent, een record. Een analyse van de Blavatnik School in Oxford heeft aangetoond dat de coronacijfers in Schotland niet veel beter zijn dan die in Engeland, maar de indruk van bekwaam leiderschap bleef hangen. Ze beschikt bovendien over de gedroomde tegenstander: Boris Johnson.

Gehate premier

De Conservatieven waren tot 1955 de leidende partij in Schotland, maar sindsdien hebben ze het er moeilijk, ondanks een revival in 2017. “Tory is een scheldwoord in Schotland”, zegt Robertson. Een clowneske, “immorele” Old Etonian als Johnson doet het niet goed in het serieuze, egalitaire Schotland, dat zich spiegelt aan de Scandinavische landen. Johnson, die de SNP consequent de Scottish Nationalist Party noemt, doet eerder denken aan zijn naamgenoot Samuel, de 18de-eeuwse Tory, satiricus, essayist en lexicograaf die ooit spottend en provocatief schreef dat het edelste vooruitzicht dat de Schot ooit zal zien de hoofdweg naar Engeland is.

“Voor de Schotten is Johnson de meest gehate premier sinds Thatcher”, zegt Sir Tom Devine, een vooraanstaande historicus. “Maar de afkeer tegen haar betrof vooral haar beleid, zoals de onrechtvaardige poll tax die ze als eerste in Schotland introduceerde. Als persoon riep ze een zeker respect op. Dat ontbreekt bij Johnson. Schotse arbeiders vinden het onbegrijpelijk dat hun kameraden in Engeland bij de brexit-verkiezingen van eind 2019 massaal op Johnson hebben gestemd. De solidariteit die van oudsher bestaat tussen de Schotse en de Engelse arbeidersklasse is aan het verdwijnen. Het Engelse nationalisme is het grootste gevaar voor de Britse Unie.”

Waar de Schotten in de jaren zeventig huiverig waren voor toetreding tot de Europese Economische Gemeenschap, waren ze ruim vier decennia juist ook tegen het verlaten van de EU. Ruim tweederde was tegen de brexit. In het parlement mochten Johnson en de Conservatieven de SNP graag plagen door erop te wijzen dat de vissers zullen profiteren van brexit, maar de voordelen – meer visvangst – wegen vooralsnog niet op tegen de nadelen – problemen bij de export naar het vasteland. Voor de Schotten, die graag mogen spreken over de Auld Alliance met de Fransen (met de Engelsen als de gemeenschappelijke vijand), is brexit de belangrijkste troefkaart.

Dat was zeker een half jaar geleden zo, toen een No Deal in aantocht was en de EU nog niet in een vaccinatiecrisis zat. Rejoining is de droom, maar paradoxaal genoeg heeft de brexit voor praktische hindernissen gezorgd die bij gesprekken op straat snel naar boven komen. “Ik ga geregeld naar voetbalwedstrijden van Everton”, zegt David Strachan, een chef-kok uit Greenock. “Moet ik dan voortaan een paspoort meenemen? Onzinnig.” Sowieso heeft hij weinig met afscheiding. “Zie je dat gebouw?”, zegt hij, wijzend op het Schotse parlement in Holyrood. “Dat heeft vele miljoenen gekost. Dat geld kun je beter besteden, al is het maar aan een goede centrumspits.”

Een grens tussen Engeland en Schotland, een Muur van Hadrianus 2.0, is nodig bij onafhankelijkheid, omdat het een Europese buitengrens betreft. SNP-coryfee Robertson vat het luchtig op: “Er is nu al een administratieve grens, een juridische en politieke. We moeten kijken hoe het zich ontwikkelt in Noord-Ierland en daar lering uit trekken.” Een ander probleem is de toekomstige muntsoort. Als Schotland zich bij de EU wil aansluiten, moet het normaal gesproken de euro nemen, maar de hoop van de nationalisten is dat het de Schotse pond kan houden. Eigen pondbiljetten heeft het al, met afbeeldingen van helden als de volksdichter Robert Burns.

Seksuele intimidatie

Een tactisch probleem voor de nationalisten is de vete tussen Salmond en Sturgeon. Salmond was een jaar geleden vrijgesproken van seksuele intimidatie van tien vrouwen en zegt slachtoffer te zijn van een samenzwering onder leiding van Sturgeon. Robertson, die beiden goed kent, alsook alle betrokken vrouwen, wil niets on the record kwijt over de tragedie. Spraakzamer is het Conservatieve parlementslid Murdo Fraser, lid van de commissie die onderzoek deed naar de zaak en dinsdag, op de dag dat de SNP haar onafhankelijkheidsplannen presenteerde, heeft vastgesteld dat Sturgeon de volksvertegenwoordigers, onbewust, heeft voorgelogen. Een dag eerder, echter, had een onafhankelijke Ierse rechter Sturgeon juist vrijgepleit na een parallel onderzoek.

“Deze zaak staat niet op zichzelf,” zegt Fraser (55), gezeten in de tuin van zijn woning in Perth, “bij de SNP zijn afgelopen tijd meer politici in opspraak geraakt wegens seksueel wangedrag en andere schandalen. Het doet denken aan de Conservatieve partij in de jaren negentig. Die was na lange tijd uitgeregeerd en de rot sloeg toe. De SNP is minder moreel verheven dan het denkt te zijn.” Uit peilingen van Sir John Curtice, de koning onder de Britse opinieonderzoekers, blijkt dat de vete vooralsnog een beperkte invloed heeft. “De steun voor onafhankelijkheid schommelt nu rond de 50 procent. De SNP blijft sterk, maar bij haar nieuwe kiezers zien we een beetje twijfel.”

Dat soort politieke strubbelingen doen niet af aan de indruk dat de unie tussen Schotland en Engeland na 314 jaar in een bestaanscrisis verkeert. “Het is altijd een verstandshuwelijk geweest”, zegt Devine. “Na de teloorgang van The Empire is de band minder sterk geworden. De Engelsen waren de bestuurders van het Britse Wereldrijk, maar de Schotten waren verantwoordelijk voor de uitvoering.” De 75-jarige zoon van een onderwijzer ziet de trend naar zelfstandigheid ook in zijn eigen leven. Hij groeide op in een unionistisch Labour-nest, “na een lange reis” zegt hij nu voor afscheiding te zijn. “Op voorwaarde dat de economische plannen deugen.”

Een teken is het verdwijnen van de Union Jack uit het straatbeeld. Bij een enkel hotel wappert de Britse vlag nog, ook boven Edinburgh Castle, eigendom van de Kroon. Ook in de achtertuin van Fraser is hij te zien. “Hij is van mijn zoontje, geen politiek statement”, lacht hij. De Conservatief vertelt op welke manieren de Unie kan worden gered. “De regering moet investeren in scheepswerven aan de Clyde”, geeft hij als voorbeeld. “Westminster moet moderniseren omdat het vanuit Schots perspectief een archaïsch toneelspel is.” Tevens wil hij dat de Schotse Conservatieven, progressiever dan Johnsons conservatieven. meer afstand nemen van de moederpartij.

Nu nog niet

Op de straten wapperen vooral de vlaggen van St. Andrew, de Schotse beschermheilige, maar door de lockdown is er amper iets te merken van de aanstaande onafhankelijkheidsverkiezingen. “Het staat niet hoog op de prioriteitenlijst”, zegt de 60-jarige Linda, die met haar even oude vriendin Veronica op de Grassmarket koffiedrinkt. “Alle energie moet gaan naar het covidherstel. Dat is al moeilijk genoeg.” De twee zorgmedewerkers zijn tegen de brexit en waarderen Sturgeons coronabeleid, maar zijn ook tegen Scoxit. Linda: “Als we in 2014 ja hadden gezegd, waren we nu failliet geweest.” Veronica, een nazaat van Italiaanse immigranten, vermoedt dat het er ooit van zal komen. “Maar nu nog niet.”

Daar is Robertson het niet mee eens. Nadat de Uber-chauffeur campagnemateriaal heeft afgeleverd, suggereert hij een wandeling. Onderweg wijst hij op de plek waar de openingsscène uit Trainspotting zich afspeelde (“Irvine Welsh is een enorme steun voor ons”) en stelt hij voor om lege gebouwen na de verlangde onafhankelijkheid om te bouwen tot ambassades. Dan volgt de beklimming van Calton Hill, de heuvel die een bedevaartsoord voor de nationalistische beweging is geworden. Op de zonovergoten top vieren picknickende Ieren St. Patrick’s Day. Robertson bekijkt het met plezier. “Het is een kwestie van tijd dat wij Schotten onafhankelijk worden.”