‘We moeten keihard optreden, of we blijven doorzwabberen’: topviroloog Ab Osterhaus pleit voor drastische maatregelen

Pendelend tussen zijn Nederlandse woonst en zijn Duitse werkplek in Hannover, waar hij zich in zoönose virussen zoals het huidige coronavirus specialiseert, kijkt Ab Osterhaus met stijgende verbazing naar de manier waarop Europese regeringen proberen de coronapandemie onder controle te krijgen. Een gedeeltelijke lockdown volstaat volgens hem niet meer.

In België beginnen we een week vroeger aan de paasvakantie, de kapsalons sluiten, niet-essentieel winkelen kan alleen nog op afspraak... Volstaat dit om een derde golf te onderdrukken?

“We zitten al aan het begin van de derde golf. Ik spreek zelf liever van een zaagtand dan van een derde golf, want we zien dus dat het beleid in vrijwel alle Europese lidstaten er nu uit bestaat om af te gaan op de aantallen die ze zien, liever dan het volledig terugdrukken van het R(eproductie)-getal. Wat eigenlijk had en zal moeten gebeuren, is heel rigoureus optreden gedurende een bepaalde tijd.

“Concreet denk ik dat je twee maanden in héél Europa alles op alles moet zetten zodat de R-waarde beheersbaar wordt. We hebben gezien dat bepaalde landen die dat deden – China, Singapore, Australië, Nieuw-Zeeland – daarna de boel open hebben kunnen doen. Zij hadden consequent heel hun land op slot gezet. Of gooiden miljoenensteden als Sydney enkele weken volledig dicht. De scholen en de horeca zijn er nu gewoon open. Er zijn geen restricties voor winkels. Het is wat onze beleidsmakers hadden moeten overwegen. Dit lijkt hier een onmogelijk scenario maar het is in die andere landen wél gelukt.”

Hoe leg je dat uit aan de economische sectoren die nu bloeden?

“Je kunt winkeliers en de horeca in onze Europese landen alsnog vertellen dat je zulke stringente maatregelen moet nemen maar dat er bij het heropenen veel meer zal kunnen. Dan moet je wel maatregelen verzekeren zoals testen-, bronnen- én contactonderzoek, quarantaine en isolatie. Nu drukken we in alle Europese landen het besmettingscijfer onvoldoende terug. We zijn tevreden als dat getal net onder de 1 ligt, met als gevolg dat als er maar íéts gebeurt het getal terug naar een R-waarde van 1,2 schiet.

“Dat krijg je zo niet onder controle. Dat zwabberend beleid leidt er toe dat op een gegeven moment de ziekenhuizen weer vollopen en het onbeheersbaar wordt. Ook bij ernstige varianten van influenza is dat zo. Nu moet men al denken aan afschalen van de normale gezondheidszorg. Ik denk dat het een algemeen fenomeen is in Europa dat men niet doorheeft dat je dit coronavirus met halve maatregelen niet onder controle krijgt. Of we gaan dus keihard optreden om het virus onder controle te krijgen, of we gaan op deze manier doorzwabberen tot we 80 à 90 procent van de bevolking gevaccineerd hebben. Zelfs dan nog zijn we niet geheel zeker van controle.”

In Nederland voorspelt men al een vierde golf in de zomer als we na deze lockdown weer te snel versoepelen. Hoe ziet u dat?

“Uiteraard is dat reëel. Men zegt nu: ja, er is een vaccin, de zomer zal een goede invloed hebben! De verzachtende werking van de zomer is er ongetwijfeld maar aan het einde zal ook dat niet voldoende zijn als de aantallen te hoog blijven. Kijk maar hoe het virus zich in de Zuid-Afrikaanse en Braziliaanse zomer kon blijven verspreiden. We mogen ons niet rijk rekenen en denken dat het virus in de zomer niet zal blijven doorrazen. We zitten in een catch 22.”

Zelfs in het efficiënte Duitsland was er deze week sprake van paniekvoetbal. Angela Merkel trok haar paaslockdown na twee dagen alweer in. Tegelijk stijgen besmettingen daar drastisch. Wat loopt er fout?

“Merkels bocht is een goed voorbeeld van wat er niet goed gaat. Het heeft te maken met publieke acceptatie. Door het beleid dat nu gevoerd wordt, is het probleem dat de publieke acceptatie verdwijnt. ‘Het gaat niet meer, we kunnen het niet meer’, denkt men nu. Dat zit in de mens. Kijk, in een land als China kun je alles op slot doen en allerlei beperkingen afdwingen. In goed functionerende democratieën zoals de onze is het succes van de maatregelen omgekeerd evenredig aan persoonlijke vrijheden. Zeker jonge mensen geloven er daarom niet meer in. Toch zien ze onvoldoende wat er in de ziekenhuizen en op de intensievezorgafdeling gebeurt.

“Er is heel goede voorlichting nodig. Ik hoor dit verhaal over een drastische aanpak eigenlijk nergens. Het buzzword blijft nog steeds ‘versoepelen’, Lockerung zoals we het in het Duits noemen, maar dat is echt niet aan de orde.”

Liggen de problemen in Duits-land ook aan het federalisme, dat in crisistijden voor te veel bestuurslagen zorgt – zoals ook wij in België nu meemaken? Of aan iets anders?

“In Duitsland gaat het voornamelijk over het overmatig streven naar perfectie en controle, waarbij vooral het nemen van verantwoordelijkheid een probleem is.”

Intussen lopen de vaccinaties door tekorten in de soep. De EU wil desnoods de export van AstraZeneca-vaccins naar Groot-Brittannië en andere landen die niet wederkerig aan ons leveren, bevriezen. Wat vindt u van dat schouwspel?

“Dit komt door het tekort aan productiecapaciteit voor vaccins. Er zijn orders geplaatst door Europa maar men is daar te conservatief geweest. Men had het ruimer moeten inschatten.

“Het is wel makkelijk om achteraf te zeggen dat je er zwaarder op had moeten inzetten. Het doet me denken aan wat er gebeurde met de Mexicaanse griep in 2009. Voor Nederland hadden we toen vaccins gekocht voor een derde van de bevolking. Na afloop bleek dat we te veel vaccins over hadden. De kritiek op de minister, die ik toen adviseerde, was gigantisch. Maar toen we ze inkochten, wisten we niet hoe ernstig de situatie al dan niet ging worden. Toen was te veel inkopen een miljoenenkwestie. Nu zien we dat de gevolgen van te weinig inkopen een miljardenkwestie wordt...

“Hoe fantastisch het ook is dat er vaccins zijn en dat er afspraken gemaakt worden, het feit blijft: de aanvoer van vaccins is nog onvoldoende.”

Dreigt het Europees-Britse conflict tot een handelsoorlog te leiden die de aanvoer-ketens van bestanddelen kan verlammen, met nog méér vertraging tot gevolg?

“Absoluut. Het probleem is dat elk land, en de minister van Volksgezondheid, wordt afgerekend op wat men doet voor zijn eigen bevolking. Er is een spanningsveld, dat is duidelijk. De solidariteit die er niet was tijdens de Mexicaanse griep probeerde men in de EU nu te doorbreken door een gezamenlijk order te plaatsen.

“Ik denk dat dat op zich terecht is, alleen bestelden ze te weinig. Je moet nu dus afspraken maken hoe je de beschikbare vaccins verdeelt. Ik denk dat daar in Europa goede afspraken over zijn maar omdat het Verenigd Koninkrijk zich buiten de EU plaatste, krijg je politieke spanningen.”

Laten farmamultinationals in hun contracten ook niet te veel het recht van de meestbiedende spelen boven hun patenten, die ze in het publieke belang zouden kunnen openstellen?

“Ik ben viroloog en vind het moeilijk om niet-publieke contracten te beoordelen. Ook patenten zijn voor mij niet echt het probleem. Ze zijn belangrijk omdat er anders voor de geneesmiddelenindustrie geen incentive meer is om vaccins te maken. Ze moeten nu eenmaal winst maken, anders gaan ze failliet.

“In situaties zoals deze moet je dan wel weer patenten kunnen relativeren en zorgen dat de volksgezondheid voorop staat. In bepaalde omstandigheden moet je patenten dus kunnen delen. Het is ook zo dat, als er mensenlevens op het spel staan, een gelijkmatige verdeling tussen landen belangrijk is. Dat bereik je alleen door overleg en goede, sluitende afspraken.”

Vaccins zijn ook voorradig in China en Rusland maar behalve in Hongarije zijn ze in de EU nog niet beschikbaar. Verwacht u ze hier ook?

“Zodra ze goedgekeurd zijn door het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA) zal men ze ook hier ongetwijfeld aankopen. Voor het Russisch Spoetnik-vaccin was er eerder wel het specifieke probleem dat men daar begon te vaccineren nog voor de derde fase van de klinische proeven afgerond was. Dat kun je hier in Europa niet maken.”

Hoe kan en moet volgens u de vaccinproductie in de EU beter?

“Op het vlak van kwaliteit zit het nu wel goed, denk ik. Dat we binnen een jaar zoveel vaccins ontwikkelden, is ongezien. Het pijnpunt is de kwantiteit. We hebben wereldwijd geen miljoenen maar miljárden dosissen nodig. Op deze noodzakelijke verhoging van de productiecapaciteit is niet geanticipeerd, omdat we slecht voorbereid waren op een pandemie. We hebben veel scenario’s bedacht maar er is de voorbije decennia gewoon te weinig geïnvesteerd.

“We hadden meer moeten inzetten op de stappen die tot vroege signalering leiden, zoals het in voorraad hebben van niet-farmaceutische zaken als mondkappen en beschermende kleding.

“Nog belangrijker is het investeren in breedwerkende vaccins en antivirale middelen tegen coronavirussen, waar het team van viroloog Johan Neyts’ Rega-Instituut in Leuven onderzoek naar doet. Ikzelf coördineer ook een Europees-Indiaas project dat aan breedwerkende vaccins tegen influenza werkt. Dat zijn voorbeelden van investeringen die eigenlijk veel uitgebreider zouden moeten gebeuren, niet alleen tegen corona en influenza maar ook tegen een tiental andere virusgroepen. Dat doen we nu onvoldoende, terwijl je je er in ‘vredestijd’ – tussen pandemieën in – op moet voorbereiden.

“Ik roep dat al twintig jaar en er werd altijd meewarig geglimlacht. Vanuit een soort dedain: ‘Pandemieën vinden niet langer plaats!’ Vergelijk het met een verzekeringspolis die je huis verzekert tegen brand. Dan ben je voorbereid. Als het huis in brand staat, zoals nu, is het te laat.”

Hebben politici door versoepelingen de kiezers te veel willen plezieren, of zijn we als burgers te verknocht aan vrijheden om ze op te geven voor het publieke goed?

“Het is een combinatie van beide. Zo gaan we in een democratie nu eenmaal met elkaar om. Kijk, ik ben van huis uit dierenarts. Als wij een probleem hebben met mond-en-klauwzeer of met varkenspest, hebben we de mogelijkheid om dieren op grote schaal te vernietigen. Dat kan je bij mensen uiteraard niet doen.

“Het equivalent is strenge quarantaine. In Nederland en België is er nu zelfs een fractie van de bevolking die niet in het coronavirus gelooft... maar als 5 of 10 procent zo denkt en zich niet aan de maatregelen houdt, raken we het niet kwijt.”

U zegt eigenlijk: mensen die zich bewust niet aan de maatregelen houden en vaccins weigeren kunnen ons nog jaren corona-ellende bezorgen?

“Dat kun je wel zeggen ja. Het is natuurlijk een samenspel met het politieke debat. Het is inherent aan ons type samenleving. Er wordt ook heel lokaal gediscussieerd omdat volksgezondheid een nationale bevoegdheid is maar dit virus stopt niet aan de grenzen. De grenzen zou je nu eigenlijk in overleg moeten kunnen dichtgooien, maar dat kan je niet door het vrij verkeer van mensen en goederen in Europa. We kunnen wel kritiek hebben op onze lokale overheden maar dit probleem is in feite Europees, en die samenwerking is echt onvoldoende.”

Testen en isoleren we ook nog steeds te weinig of te inefficiënt?

“Als je honderd gevallen hebt, kun je nog testen en isoleren. Als je tienduizend gevallen hebt, kan het apparaat het niet meer aan. Dat zagen we onder meer hier in Nederland. Men heeft eind vorige zomer de handdoek in de ring gegooid. Toen was er een jubelstemming omdat de R-waarde naar 0,3 zakte. Ik wilde toen doordrukken naar zo dicht mogelijk tegen 0. Maar wat gebeurde er? Men testte op de luchthaven wel de teruggekeerde toeristen maar sloot de teststraat om 17 uur terwijl de meeste vliegtuigen om 19 uur landden. Met zo’n beleid blijft het dweilen met de kraan open.”

Vinden we de coronavarianten wel vroegtijdig genoeg, of glippen sommige door de mazen van de PCR-test?

“Dat is inherent aan de mutatiefrequentie van het virus. We moeten de opsporingsmethode voortdurend aanpassen. Op zich is dat niet dramatisch maar het gooit telkens wel een steen in de vijver, waar je heel snel moet op reageren. Daarom is het heel belangrijk dat er veel aandacht naar full length sequencing gaat, waarbij de volledige sequentie van virussen wordt bepaald – zoals Engeland dat al veel uitgebreider doet.”

Hoe gedraagt het virus zich nu?

“Alle varianten zijn anders. Er is meestal ook sprake van een combinatie aan mutaties. De Britse variant geeft bij infectie een minder hoge piek maar houdt langer aan. De Zuid-Afrikaanse variant onttrekt zich voor een deel aan het effect van vaccinatie. Dat zijn trends die we constant in de gaten moeten houden, en zonodig de vaccins zullen moeten aanpassen – zoals ook bij influenza gebeurt.

“Het kost wel telkens tijd. Met nieuwe technieken zoals messenger-RNA kun je het in enkele weken klaren, maar dan moet je wel telkens je hele productie opnieuw opstarten.”

Juist daarom moeten we de hele wereld zo snel mogelijk vaccineren?

“Ja, dat speelt natuurlijk. Er zijn gebieden in Afrika, Azië en Latijns-Amerika waar er geen of onvoldoende vaccin zal zijn. Het is dus in ons aller belang om globaal te vaccineren. Een ander probleem dat nog speelt is het overspringen naar de dierenwereld. Er zijn onder andere al Deense en Nederlandse precedenten waarbij het virus van de mens op nertsen oversprong, en van daaruit terug naar de mens. Uit zulke transfers kunnen gevaarlijke gemuteerde varianten ontstaan”.

U doet zelf onderzoek naar de transfer van mensen op katten?

“Daarover publiceer ik binnenkort. Ik kan daarover nog niet in detail treden maar we weten wel al dat wie symptomen heeft met dit coronavirus SARS-Cov-2 en met zijn kat blijft knuffelen, het virus kan overdragen.

“Op dit moment zijn er wel geen aanwijzingen dat dit tot een andere epidemiologie bij de mens kan leiden, of tot een lange serie besmettingen bij katten. Katten worden er ook meestal niet te ziek van. In tegenstelling tot de onnatuurlijk gekweekte nerts zijn er geen aanwijzingen dat het virus opnieuw kan overgedragen worden van kat op mens, of tot nieuwe mutaties leidt. Of dat zo blijft, weten we niet. We blijven voorzichtig en houden de vinger aan de pols.”

Wordt reizen enkel mogelijk voor mensen met een vaccinatiepaspoort?

“Vaccinatiepaspoorten zijn een van de middelen die we kunnen inzetten. Ik kan me voorstellen dat het zal spelen in Europa, vooral in mediterrane landen waar de economie op toerisme leunt. Het beste is uiteraard thuisblijven tot de pandemie onder controle is, maar zo zit de economie, Europa en de wereld niet in elkaar.

“Als er vaccins zijn die goed en ook tegen virusuitscheiding beschermen, kun je de infecties wel behoorlijk terugdringen door alleen maar gevaccineerde mensen te laten reizen. Dan krijg je wel de vraag of je het kunt verplichten, want dat botst met burgerlijke en religieuze vrijheden. Een moeilijk debat. Ik denk dat het kan, zoals in sommige Afrikaanse landen een geel boekje verplicht is om je gele-koortsinenting te bewijzen.”

Bestaat het risico dat er zich hier nieuwe mutaties gaan ontwikkelen door vaccinweigeraars, die de ziekte kunnen blijven doorgeven?

“Dat is niet onmogelijk, ja. Zolang het virus circuleert, zal het blijven muteren. Ik denk dat het probleem van de antivaxers vooral in het feit ligt dat ze zichzelf niet beschermen. Als het jonge mensen zijn vind ik het ook een egoïstische opstelling. Je vaccineert je ook om ouderen en risicopatiënten te beschermen. Het is een solidariteitsprincipe.

“Maar goed, vaccinatie is per definitie beladen. Je kunt mensen niet verplichten, al is het ooit gebeurd met de pokken. Maar zelfs dan blijft het moeilijk, zoals in de Nederlandse Bijbelgordel waar men vaccins weigert. Ik denk dat alleen goede dialoog en voorlichting werkt. Toch zal er altijd een harde kern antivaxers blijven. Complotdenkers zijn er altijd geweest, sinds de introductie van het vaccineren twee eeuwen geleden.”

Het zijn niet alleen ‘complotgekkies’ die vaccins weigeren. Door de recente onheilsberichten over tromboses bij AstraZeneca-gevaccineerden gingen ook gewone burgers twijfelen. Wat zegt u aan hen?

“Er zijn kansen gemist op het vlak van voorlichting. De kans dat je een trombose krijgt is veel groter na het oplopen van het coronavirus dan na vaccinatie. Vergelijk het met vaccinatie voor influenza. Er zijn zeldzame gevallen bekend van mensen die na zo’n vaccinatie een auto-immuunziekte oplopen, zoals Guillain-Barré. Maar die ziekte zie je véél vaker voorkomen bij mensen die inluenza hebben opgelopen. Als je de proef op de som neemt, beschermt je vaccineren dus meer tegen Guillain-Barré dan wanneer je niet bent gevaccineerd.

“Zo is het wellicht ook met de tromboses en het AstraZeneca-vaccin. Het zijn moeilijke verhalen maar je moet de kansberekening uitleggen. Dit soort achtergronden toelichten is ook een verantwoordelijkheid van de media.”

Gaan we met dit coronavirus op termijn kunnen leven zoals met seizoensinfluenza?

“Het is een cruciale vraag die we op dit moment niet kunnen beantwoorden. Ik zou één voorbeeld willen geven. In 1889-’90 was er een pandemie. Men dacht altijd dat het influenza was maar een andere verklaring is dat het een coronapandemie was, ‘OC43’, ook een betacoronavirus, waarbij we zien dat het rond die tijd van runderen bij de mens terechtkwam. Er is dus een parallel. Dat virus evolueerde mogelijk van een pandemisch naar een seizoensgebonden verkoudheidsvirus. Dat scenario lijkt me bij dit coronavirus ook waarschijnlijk. Alleen kunnen we niet voorspellen wanneer dit zal gebeuren. Dit kan een paar jaar, een paar decennia of een eeuw duren…. In die tussentijd zal het misschien belangrijk zijn om vaccins te blijven gebruiken, al kan het evengoed zijn dat het een luchtweginfectie zal worden waarvoor vaccineren onnodig is. Maar mijn antwoord op uw vraag is nu: ik weet het niet.”

Een zomerfestival doen en zorgeloos reizen is nog niet voor morgen dus? Wanneer kan dit weer, denkt u?

“Deze vraag is begrijpelijk maar geeft ook aan wat het probleem is. We hebben te maken met een pandemie en de prioriteit van de bevolking is: kunnen we weer naar Mallorca toe? Kunnen we weer feesten? Dit geeft aan dat de ernst van de situatie nog steeds onvoldoende is doorgedrongen. Vaccinaties zullen wel een en ander kunnen doen, en als er groepsimmuniteit is van 80 procent, zal er weer veel mogelijk zijn.

“Ik ben wat dat betreft op dat moment niet zo vreselijk optimistisch voor de hele korte termijn, en al zeker niet door het uitblijven van een goeie vaccinatiestrategie.”