Hoe covid Brazilië op de knieën kreeg, tot voor kort een wereldwijd voorbeeld in het bestrijden van infectieziekten

De extra grote kist van David dos Santos verdwijnt in de rode grond. Hier op begraafplaats Vila Formosa in São Paulo eindigt het voor de man van 2 meter. Na 42 jaar hield zijn leven plotseling op. Hij had geen symptomen, toch was hij dood toen zijn zus thuiskwam van boodschappen doen. Nu kijken zijn twee zussen, twee nichtjes en een schoonbroer toe terwijl mannen in witte overalls de kuil vullen met zand. Dos Santos’ moeder ligt in het ziekenhuis aan de beademing en weet niet dat haar zoon is overleden. Een doodgraver roept een naam om, de volgende dode is aan de beurt.

De kans is groot dat Dos Santos overleed aan de Braziliaanse coronavariant P.1, een mutatie waar onderzoeker Felipe Naveca (43) alles van afweet. Via videoverbinding vertelt de wetenschapper van het gerenommeerde onderzoeksinstituut Fiocruz over de 18 varianten die zijn team tot nog toe aantrof in deelstaat Amazonas. In zijn zwarte baard zijn de eerste grijze haren zichtbaar. Achter hem is een eenvoudig kantoor te zien, een prikbord aan de muur, een airconditioner aan het plafond, geen overbodige luxe in de klamme Amazonestad Manaus.

Naveca en zijn collega’s onderzoeken sinds het begin van de pandemie mutaties van het virus. Corona is niet één bedreiging, het is een verzameling van verschillende indringers, de een nog succesvoller dan de ander in het omzeilen van het menselijk afweersysteem. In Naveca’s stad Manaus werd, naar alle waarschijnlijkheid, begin december mutatie P.1 geboren, wereldwijd bekend als de Manaus- of de Braziliaanse variant.

Spectaculaire opmars

De nieuwkomer maakte een spectaculaire opmars. “In onze monsters uit november vonden we geen enkel geval van P.1. Van de zeshonderd monsters uit december was 35 procent P.1, in januari steeg het naar 75 procent. Nu gaat het om vrijwel alle besmettingen in Amazonas. Hetzelfde gebeurt in de rest van Brazilië.” De microbioloog loopt achter de feiten aan: P.1 werd op 10 januari ontdekt door Japanse onderzoekers bij reizigers uit Brazilië, Naveca vond achteraf een exemplaar van 4 december. De mutant kon zich een maand lang ongezien vermenigvuldigen.

In miljoenenstad São Paulo kraken de ziekenhuizen onder het gewicht van tienduizenden patiënten. Ruim 90 procent van de ic-bedden is bezet en klinieken kampen met een tekort aan beademingsapparatuur en zuurstof. De chaos speelt zich af achter gesloten deuren, nu de doden zich opstapelen is de pers niet meer welkom in de ziekenhuizen. Op straat heerst een bevreemdende stilte tijdens de storm. Bij de ingang van het mortuarium van het Hospital das Clínicas praat een gezin onderling op gedempte toon. Een van heeft een plastic tas in de hand: spullen van een broer die de ziekenhuisopname niet overleefde. Voor de gevel staat een groep evangelisten, de handen opgeheven richting het ziekenhuis. “God, help dit hospitaal”, bidden ze. 

De Braziliaanse coronacrisis – woekerend op zijn hevigst – ligt in de metropool net onder de oppervlakte verscholen. Daar duikt ze plots op langs de beroemde boulevard Avenida Paulista in de vorm van Magere Hein. Onder het kostuum zit een maaltijdkoerier die sinds de oplopende dodentallen het belangrijker vindt om waarschuwingen te bezorgen. Even verderop staat een rij voor een uitgiftepunt van voedsel, een economisch symptoom van het virus. Gouverneur Jão Doria stuurde deze week zijn inwoners met coronavakantie, in de hoop dat ze binnen zouden blijven. Winkels zijn gesloten, restaurants bedienen enkel via een raam of deur. Toch stond er in het weekend een file richting het strand. 

Net buiten de stad leidt directeur Renato Tardelli (61) bij uitzondering wel rond in zijn Franco da Rocha-ziekenhuis. De kliniek schakelde pas net om naar coronazorg en ontving vandaag haar eerste covidpatiënten. De ‘covidzaal’ is nog grotendeels leeg. In de hal staan enkele bedden met geïntubeerde zieken. “Binnen een week ligt het hier vol”, zegt de directeur. Tot drie weken geleden werkte hij in een ander ziekenhuis dat tot de nok was gevuld met coronagevallen. Inmiddels kan hij in één oogopslag een prognose geven: “Een obese man met covid gaat dood. Een obese vrouw heeft een klein kansje.”

Ook Tardelli’s ziekenhuis is niet meer dan een steen in de stroom van besmettingen. “We hebben nú een lockdown nodig van tien weken,” zegt hij, “niet een vakantie van tien dagen.” Ruim zesduizend Brazilianen wachten op een ic-bed, velen tevergeefs. Voor de ziekenhuizen staan geen rijen omdat patiënten worden geweigerd bij gebrek aan plekken. Mensen wachten thuis in hun eigen bed op een plek in de kliniek of in de aarde van Vila Formosa. 

Zo verging het de 70-jarige Benedita, moeder van José Amaro. Ze durfde aanvankelijk niet naar het ziekenhuis, vertelt haar zoon. Toen ze verslechterde en toch akkoord ging met een gewoon ziekenhuisbed duurde het te lang voordat er een plek op de intensive care vrijkwam. Na een dag aan de beademing was ze dood. “Ik heb haar sinds de opname drie weken geleden niet meer gezien”, zegt Amaro.

‘Vaccinatie was heilig’

In een vorig Brazilië zou Benedita eerder en beter zijn geholpen, zou ze mogelijk zelfs beschermd zijn tegen een virus voordat het de kans kreeg haar te doden. Totdat corona alles ontregelde gold Brazilië als een wereldwijd voorbeeld in het bestrijden van infectieziekten. Zo kreeg Benedita bijvoorbeeld elk jaar, samen met 65 miljoen anderen, een griepprik die haar behoedde tegen de nieuwste influenza-varianten. 

“Vaccinatie was heilig in Brazilië, nu wordt er politiek mee bedreven”, zegt viroloog Marilda Siqueira telefonisch vanuit Rio de Janeiro, waar ze aan het hoofd staat van het luchtwegvirussenlaboratorium van Fiocruz. De ooit geoliede samenwerking tussen de federale en lokale overheden rammelt door het voortrazende virus, een gebrek aan vaccins en een landelijk vaccinatieplan vol onduidelijkheden. “Omdat het plan ruimte laat, kiezen lokale politici zelf welke voorkeursgroepen ze vaccineren.” Mensen shoppen tussen gemeenten, vertelt ze, en bij de priklocaties ontstaan lange rijen, vaak langer dan het aantal beschikbare vaccins.

 Siqueira uit alleen in bedekte termen kritiek op president Bolsonaro, de man die het virus bagatelliseerde, schamperde over het nut van vaccins en meerdere vaccindeals afsloeg. “Het zou makkelijker zijn geweest als de overheid de vaccinatiecampagne volmondig had gesteund.” Nu de president onder druk van ruim 300.000 doden zijn toon wat lijkt te matigen, kiest de wetenschapper haar woorden zorgvuldig – er wordt al genoeg politiek bedreven.

Ook haar collega Naveca in Manaus stelt dat “iedereen schuldig is”. Politieke tegenstanders van Bolsonaro verwijten hem genocide, de wetenschappers proberen de politiek zoveel mogelijk buiten hun werk te houden. Daarom zegt Naveca dat het evengoed de schuld is van de Brazilianen zelf, die elkaar blijven opzoeken en het virus blijven voeden. Zo kon het gebeuren dat tussen april en december variant P.1.1.28 circuleerde in Manaus. “Genoeg tijd om te evolueren en te evolueren en te evolueren.” Daaruit werd P.1 geboren, besmettelijker en dodelijker dan zijn voorgangers. 

Naveca kan enkel toekijken hoe de mutant zich over Brazilië en inmiddels over Zuid-Amerika verspreidt, Siqueira en haar collega’s kunnen er niet tegen opprikken, Tardelli weet in zijn ziekenhuizen de dood slechts iets te vertragen. Uiteindelijk eindigen veel Brazilianen op begraafplaats Vila Formosa. De eeuwige rust gaat er momenteel gepaard met topdrukte. De lijst van de doodgravers toont één begrafenis per kwartier. Sommige doden worden uitgeleid met een boos gebed, een verbeten verzoek om genade. Voor anderen klinkt een laatste christelijk lied, de zang overstemt het huilen van een familielid. 

Onzekere toekomst

Zussen Iracema en Nanci dos Santos zeggen niets terwijl hun broer David in het gat zakt. “Hij was een lieve man”, vertelt Iracema na het afscheid. “Altijd goed gehumeurd.” Hun broer was hecht met hun moeder, zegt ze. David woonde met zijn moeder, zijn zus Nanci en diens dochter Natalia in één huis. “We weten niet wie het virus naar binnen bracht”, zegt Nanci, die zelf nog herstellende is. Hun oude moeder ligt al enkele weken in het ziekenhuis, onwetend over het lot van haar zoon en vrezend voor dat van haarzelf.

Ook de toekomst van Brazilië is na ruim een jaar pandemie nog hoogst onzeker. Wie heel hard zijn best doet, kan een paar lichtpunten ontwaren. Inmiddels kregen 15 miljoen van de 210 miljoen Brazilianen een eerste vaccin van CoronaVac of AstraZeneca, prikken die in eerste kleinschalige onderzoeken lijken te werken tegen P.1. Viroloog Siqueira wijst op het nieuws dat een Braziliaans vaccin van onderzoeksinstituut Butantan de derde testfase ingaat. Toch zal het nog maanden duren voordat de vaccinatiecampagne echt op stoom komt.

Tot die tijd is maar één maatregel effectief, zegt microbioloog Naveca: “Sociale afstand. Als we daar niet meteen mee beginnen, kunnen nog gevaarlijkere varianten ontstaan.” Een volgende mutatie zou zomaar kunnen ontsnappen aan de bestaande vaccins. Daarom is ook de rest van de wereld gebaat bij Braziliaans succes. “Zolang het virus de ruimte krijgt, zal het zich evolueren.”