Rutte wil ondanks vertrouwenscrisis door als premier: “Ga hard werken om vertrouwen terug te verdienen”

Rutte wil zijn “stinkende best doen” en “vreselijk hard werken” aan het “terugverdienen van het vertrouwen” van de Kamer en de samenleving. Dat zei hij in een eerste reactie op de aangenomen motie van afkeuring, die tijdens het nachtelijk debat door coalitiepartijen D66 en CDA werd ingediend en door de hele Kamer minus Ruttes eigen partij, de VVD, werd aangenomen. “Dit is een belangrijk politiek signaal dat ik zeer serieus neem”, zei Rutte na de stemming, al liet hij ook verstaan “geen moment” aan opstappen gedacht te hebben.

De motie van wantrouwen die Geert Wilders (PVV) eerder op de dag had ingediend, haalde het ondanks steun van de voltallige oppositie niet, waardoor Rutte niet gedwongen het veld moest ruimen. Wel kreeg die motie onverwachts steun van de SGP, een gezagsgetrouwe partij die doorgaans heel terughoudend is met het opzeggen van het vertrouwen.

De Kamer debatteerde meer dan 13 uur lang over de vertrouwenscrisis die onder meer ontstond door een uitgelekte memo over een gesprek dat Rutte had met de oud-verkenners  Annemarie Jorritsma (VVD) en Kajsa Ollongren (D66) voor de politieke formatie. Daarin stond de inmiddels beruchte opmerking ‘functie elders’ bij de naam van het kritische CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt. De Kamer kreeg hierdoor het vermoeden dat werd geprobeerd de CDA’er te lozen. In eerste instantie ontkende Rutte voor de camera’s nog Omtzigt genoemd te hebben in zijn gesprek met de verkenners, later bleek uit vertrouwelijke formatiestukken dat het wel degelijk Rutte was die de naam van Omtzigt noemde tijdens zijn gesprek met de oud-verkenners.

D66-leider Sigrid Kaag benadrukte tijdens het debat dat ze Rutte niet als minister-president afkeurt, maar dat haar vertrouwen wel een flinke deuk heeft opgelopen. “De afstand tussen hem en mij is groter geworden. Dat neem ik hem kwalijk”, zei de D66-leidster. “Ik heb mijn twijfels over de verdediging en ontkenning vandaag.” Ze zegt dat het niet vanzelfsprekend is dat de VVD nog het voortouw neemt in de verkenning. Na de partij van Rutte is D66 de grootste partij.

Kaag voegde op aandringen van andere partijen toe dat ze zelf “haar conclusies zou trekken”, als ze zou worden geconfronteerd met een motie van afkeuring, zoals Rutte nu. Volgens oppositieleider Geert Wilders luidde de D66-leider daarmee het einde van de periode-Rutte in, maar Kaag wilde niet verder ingaan op de betekenis van de motie. Ze noemde het wel een “heel zwaar middel”.

CDA-leider Wopke Hoekstra sprak over “een blamage van de politiek als geheel en van het parlement, en van de partijen die het initiatief hebben genomen tot de formatie.” Naast de VVD is dat D66. Hoekstra noemde het debat, dat meer dan dertien uur duurde, “buitengewoon onbevredigend”. Het is volgens hem goed om met de motie van afkeuring te markeren dat Rutte het niet goed heeft gedaan. De CDA-leider wilde niet zeggen wat hij in het geval van Rutte zou doen als hij zo’n motie aan zijn broek zou krijgen. “Het is aan hem zelf om te wegen wat hij ermee doet.”

Gert-Jan Segers, leider van de kleinste coalitiepartij ChristenUnie, sloot zich net als de andere partijen ook aan bij de motie van afkeuring. Hij keurt af dat er “onwaarheid is gesproken” over de verkenningsgesprekken. Dat het zo mis is gelopen komt volgens Segers door de onduidelijke procedure van de verkenning.

Een van de conclusies uit het Kamerdebat is dan ook dat er een nieuwe verkenner komt, die verder afstaat van de dagelijkse politiek rond het Binnenhof dan tot dusver gebruik is. De hele procedure zal bovendien tegen het licht worden gehouden. 

De nieuwe verkenner moet het formatieproces weer vlot trekken en het vertrouwen tussen de partijen herstellen. Het moet een “gezaghebbende en onafhankelijke verkenner met een grotere afstand tot de actuele politiek” zijn, aldus een kamerbreed gesteunde motie van D66-leider Sigrid Kaag en CDA-leider Wopke Hoekstra.

De verkenner is een vrij nieuw verschijnsel. Het werd pas in 2012 geïntroduceerd en moest de Tweede Kamer meer zeggenschap geven over de kabinetsformatie. Voor die tijd lag deze taak bij het staatshoofd. De eerste twee verkenningen (in 2012 en 2017) verliepen vrij rimpelloos.

Het hele systeem van de verkenner is nergens vastgelegd. Ook niet in het Reglement van Orde van de Tweede Kamer. En dat breekt de volksvertegenwoordiging dit keer op. Er zijn geen regels, voorschriften of aanwijzingen. Het is “levend staatsrecht”, zei Boris van der Ham (D66), een van de bedenkers van het systeem recent nog.

Hoe dan ook wordt de formatie van een nieuw kabinet een lastige puzzel, omdat het vertrouwen van alle partijen in Rutte een flinke deuk heeft opgelopen. Over hoe het nu verder moet met de verkenning, wil Rutte zelf nog niets zeggen: dat zal volgens hem pas na de paasdagen aan de orde zijn.

In de Nederlandse media is alvast consensus dat Rutte ‘zwaar beschadigd’ uit het debat is gekomen, nadat hij ternauwernood de motie van wantrouwen van de oppositie overleefde. “Rutte-4 is heel, heel ver weg”, staat dan ook te lezen in de analyse van onze zusterkrant AD. “Of het vierde kabinet-Rutte er nog komt, is ineens onzeker. Het onderlinge wantrouwen is zó groot, dat sommige lijsttrekkers aan het Binnenhof vinden dat het aanblijven van Rutte als VVD-leider de vorming van een nieuw kabinet in de weg staat. En dat is nogal wat, iets meer dan twee weken na de stembusgang waarbij Rutte bijna twee miljoen stemmen kreeg en zijn partij met afstand de grootste maakte.”