‘Er komt een vloedgolf van armoede op ons af’

“Ik vind het zo verschrikkelijk frustrerend om debatten over de kinderopvang of de kinderbijslag te horen”, zegt Bea Cantillon (64), professor en onderzoeker bij het Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck (UAntwerpen). Grote woorden worden tegenwoordig snel in de mond genomen, maar de armoede-expert gebruikt ze niet lichtzinnig. “Al die rijen bij de voedselbanken en de OCMW’s zijn nog maar het topje van de ijsberg. De werkloosheid gaat fors toenemen. De druk op zij die onderaan de samenleving staan, wordt ongezien groot. Al die discussies zijn dus à côté de la plaque.”

U trekt aan de alarmbel. Hebben we de ernst van de situatie nog niet door?

“Af en toe komt er wel een verhaal in de media over lege brooddozen of voedselpakketten. Maar het dringt inderdaad niet door. Er loopt iets fundamenteel fout. We hebben nood aan een diepe reflectie over hoe we dit willen aanpakken. Dat dit ontbreekt, vind ik frustrerend.”

Voorlopig lijkt de schade mee te vallen. Het aantal leefloontrekkers neemt amper toe.

“Dat de leefloontrekkers amper stijgen, heeft vooral met de werking van de huidige noodmaatregelen te maken. We weten uit onderzoek dat de tijdelijke werkloosheid en het overbruggingsrecht voor zelfstandigen zeer performant zijn. Ze compenseren voor een groot stuk het inkomensverlies en vormen een stevig vangnet. Dat is een goede zaak. Maar ondanks dat vangnet stijgt de armoede bij deze groep, terwijl vele anderen compleet uit de boot vallen. Zo zien de OCMW’s een sterke toename van mensen die voor het eerst financiële hulp nodig hebben, bijvoorbeeld omdat ze hun schulden niet meer kunnen aflossen.”

Wie zijn de mensen die voor voedsel aanschuiven?

“Flexi-jobbers, langdurig werklozen, leefloontrekkers: groepen die buiten de noodmaatregelen vallen en in de problemen komen. Hoeveel mensen in nood zitten, weten we nog niet exact. Maar onderschat dat niet. Voordat je beslist om de stap naar de voedselbedeling te zetten, ben je meestal al diep gevallen.”

Intussen barsten de Belgische spaarboekjes uit hun voegen.

“Ja. De kloof tussen rijk en arm groeit in België al veertig jaar. Dat is de paradox: we leven in een samenleving die steeds rijker wordt en waarin steeds meer mensen aan het werk zijn. Ook de sociale overheidsuitgaven zitten op een zeer hoog niveau. Toch zien we al jaren een niet aflatende toename van armoede bij kinderen, van laaggeschoolden en van gezinnen waar niemand werkt. Was die trend op zich al problematisch, dan wordt hij nu door de coronacrisis op een ongeziene manier versterkt.

“Als we straks na deze crisis weer boven water komen, zal de werkloosheid fors toenemen. Vooral laaggeschoolden zullen hun jobs zien verdwijnen, zoals in de horeca. Ook mensen die iets hoger geschoold zijn, en bijvoorbeeld als verkoper werken, zullen moeten vechten voor hun job. De laaggeschoolde functies die de crisis toch overleven, dreigen zo door die laatste groep te worden ingenomen. Ze verdringen elkaar.”

Terwijl armen ook al de dupe zijn van de coronamaatregelen.

“Toen ik na de eerste lockdown over de Meir fietste, schrok ik van de lange rijen voor de Primark. Wie haalde het in zijn hoofd om voor het openingsuur te komen aanschuiven? Wel, de mensen die het financieel moeilijk hebben. Zij hebben geen internet om online goedkope kleren te kopen. Bovendien zijn ze blij dat ze hun opsluiting even kunnen ontlopen en een stukje van de wereld kunnen zien.

“De lockdown is een heel ander verhaal als je in een klein appartement woont dan in een groene buitenwijk. Mensen met een hoog inkomen kunnen nu sparen omdat ze niet op vakantie of restaurant gaan. De anderen proberen te overleven. Net zoals kinderen nu beter af zijn met een mama of papa die rust brengt en helpt met hun huiswerk dan eentje die voortdurend door financiële problemen stress ervaart.”

Hebben we voldoende oog voor dat onrecht?

“Neen. We leven sowieso al in een gespleten samenleving. Door corona zitten we nu nog meer in onze eigen wijken opgesloten. Dat verklaart waarom de bestrijding van armoede en ongelijkheid onvoldoende aanwezig is in het beleid.”

Wie zijn job verliest, komt toch terecht in dat opvangnet?

“Akkoord, maar waarom krijgt een alleenstaande moeder die al voor de crisis werkloos was een lagere uitkering dan wie tijdens de crisis zijn job verloor? Omdat de overheid wéét dat de reguliere uitkeringen niet voldoende zijn om al die tijdelijke werklozen uit de armoede te houden. Ze heeft de tijdelijke uitkeringen bewust hoger gelegd. Eigenlijk is dat een openlijke schuldbekentenis. Een alleenstaande moeder komt in België simpelweg niet rond met haar uitkering.”

Een Nederlands onderzoek legde vorige week bloot dat armen dubbel zoveel kans hebben om te sterven aan corona dan rijken.

“In België is er ook een onderzoek van het Covivat, een consortium van de UAntwerpen en KU Leuven, met gelijkaardige resultaten. Armen hebben minder ruimte en kunnen minder telewerken, waardoor ze meer kans hebben om besmet te raken. Bovendien hebben ze vaker onderliggende aandoeningen, waardoor ze sneller aan het virus bezwijken. Misschien wachten ze ook langer om medische hulp te zoeken. Dat klinkt misschien straf, maar mij verwondert het niet. Ook zonder corona hebben armen in België ettelijke gezonde levensjaren minder dan rijken.”

U waarschuwt voor ‘kwaadaardige krachten’ als we de toenemende ongelijkheid niet aanpakken. Wat bedoelt u daarmee?

“Als een groeiend aantal mensen niet mee kan met de rest, dan voedt dat het ressentiment. Dankzij wie raakte Donald Trump in 2016 verkozen? De ‘deplorables’, zoals Hillary Clinton ze noemde, de voormalige mijnwerkers die aan hun lot werden overgelaten. Wie heeft er enkele jaren geleden voor de brexit gestemd? Opnieuw de ‘deplorables’. En wie steunt er nu bij ons de antivaxers? Precies.

“Als we dit niet aanpakken, wordt dit een gevaar voor onze samenleving. Dat besef is onvoldoende doorgedrongen. Want vergis u niet: mensen voelen aan hun vingertoppen dat er iets fundamenteel fout zit. Op dit moment leven we in een bevroren samenleving. Ook de frustraties worden onderdrukt, al beginnen ze hier en daar op te spelen. Wat gebeurt er als we straks uit onze vriestoestand komen?”

Onze regering dient deze week bij Europa een relanceplan in ter waarde van 5,9 miljard euro. Dat is toch niet niets?

“Dat is inderdaad ongezien. Maar Europa legt nauwelijks voorwaarden op inzake armoedebestrijding. En als je de plannen van de Vlaamse regering bekijkt, dan zijn dat telefoonboeken met gigantische opsommingen van losse maatregelen. Ik zie geen gemeenschappelijk doel, geen kompas. Op dit moment is ons doel duidelijk: we streven allemaal naar het rijk der vrijheid. Maar wat daarna komt, is veel minder duidelijk. Hoe zien we onze samenleving na deze pandemie? Klimaat en armoede zouden dé twee grote prioriteiten moeten zijn.”

De Vivaldi-regering wil het creëren van nieuwe jobs koppelen aan de klimaattransitie.

“Dat is een nobel doel. Als de gele hesjes iets hebben bewezen, dan is het ook dat de klimaattransitie moeilijk in een ongelijke samenleving te realiseren valt. De gele hesjes protesteerden omdat ze door de CO₂-taks in Frankrijk geraakt werden.”

Ook bij ons worden de armsten geraakt door de lage-emissiezones in de steden.

“We moeten inderdaad opletten dat armen niet de dupe worden van het klimaatbeleid. Je huis isoleren, zonnepanelen leggen – daar moet je centen voor hebben. Die kost weegt veel meer op de armen dan op de rijken. Daar komt ook nog eens bij dat de klimaattransitie een verschuiving inhoudt van jobs. Alles moet digitaler en duurzamer. Er gaan nieuwe jobs bij komen, maar er gaan er ook veel verdwijnen. Laaggeschoolden zullen hier wellicht opnieuw het eerste slachtoffer van worden.”

Maandag hielden de vakbonden een nationale staking voor meer loon. Begrijpt u hun frustratie?

“Ik heb daar zeker begrip voor. De lage lonen zijn de voorbije dertig jaar nauwelijks gestegen in ons land. Tegelijk vind ik het frustrerend dat we ruzie zitten te maken over een loonmarge van ongeveer 0,4 procent. Dat is zoals die vraag van Conner Rousseau (Vooruit) of we nu een beetje meer of een beetje minder in de kinderopvang zouden moeten investeren. Die dingen zijn totaal bijkomstig als je ziet wat voor een geweldige uitdaging ons te wachten staat.

“We zijn zo frenetiek bezig met ditjes en datjes dat we het volledige verhaal niet zien. Alsof we nog te zwaar door elkaar geschud zijn om te beseffen wat ons overkomen is. En vooral: wat ons nog zal overkomen.”

Wat moeten we volgens u doen om de schade te beperken?

“Armoede los je niet op door een paar brooddozen te vullen. We hebben een globaal plan nodig, om het met de woorden van Jean-Luc Dehaene te zeggen. In de eerste plaats moet de tewerkstelling omhoog. Dat kan je doen door laagproductieve jobs goedkoper te maken, laaggeschoolden te heroriënteren naar de zorgsector en te investeren in de sociale economie. Daarnaast moeten de inkomens omhoog. En niet enkel de laagste, want dan is het niet meer interessant om hogerop te klimmen. Ook de sociale uitkeringen voor werklozen moeten omhoog. Er komt immers een vloedgolf van armoede op ons af. We moeten zorgen dat we die kunnen opvangen. Tot slot moeten de kosten voor huisvesting naar omlaag. Dat kan via een uitbreiding van de huisvestingssubsidies en de massale bijbouw van sociale woningen.”

Dat klinkt goed, maar het begrotingstekort loopt al op tot 36 miljard euro.

“De inspanningen zijn geweldig groot, dat zult u mij niet horen ontkennen. En dan zwijgen we nog over de pensioenfactuur, waarover we al voor deze pandemie van wakker lagen. We gaan dus moeten nadenken over bijkomende inkomsten.”

U pleit voor nieuwe belastingen?

“Daar valt niet aan te ontkomen. Ik denk persoonlijk aan de CO₂-taks. Ongeveer iedereen is het eens dat we een klimaatbelasting moeten invoeren. De grote vraag is wat we met de opbrengst ervan gaan doen. Investeren in klimaat is een optie, uiteraard. Maar gelet op de sterke samenhang tussen klimaat, armoede en ongelijkheid zou je ook het voorbeeld van Canada kunnen volgen. Daar geven ze de opbrengst in een forfaitair bedrag terug aan de bevolking, als een soort basisinkomen. Desnoods kunnen we de opbrengst ook rechtstreeks in de sociale zekerheid pompen.”

De Nederlandse partijen die sociale rechtvaardigheid bovenaan de agenda hebben staan, verloren onlangs de verkiezingen.

“Ik lees die kiesuitslag vooral als een beloning voor het efficiënte en doortastende coronabeleid van premier Mark Rutte, niet zozeer als een afstraffing voor de anderen.

“Ik begrijp wel dat het voor politici niet makkelijk is. Vandaar dat het me nuttig lijkt als we in Vlaanderen iets zouden oprichten zoals de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid in Nederland. Een raad met academici en stakeholders die over dit fundamentele vraagstuk kan nadenken. Zij kunnen in opdracht van de politiek een aantal ideeën uitwerken.”

Hebt u, ondanks uw donkere analyse, nog een sprankeltje hoop?

“Deze crisis hakt er ongelofelijk hard in, maar zij biedt ook ongeziene kansen om dingen in beweging te zetten die anders onmogelijk waren. Dit is een mooie opportuniteit om de inrichting van onze samenleving fundamenteel bij te sturen.”