Mark Rutte na de pandoering: gehavend, geïsoleerd maar ook incontournable

Mark Rutte (VVD), de koorddanser van het Haagse Binnenhof, maakte donderdag een pijnlijke smak tegen de grond. De man die zo goed als zeker was van een vierde ambtstermijn als minister-president, werd betrapt op een politieke doodzonde: een leugen.

Plots was niets nog zeker in de Nederlandse formatie. Het voltallige parlement – minus zijn eigen partij VVD – steunde een motie van afkeuring tegen Rutte. De belangrijkste kandidaten om samen met de VVD in een regering te stappen, haalden snoeihard uit naar de premier. En de verkenners, die de formatie leidden, werden uit hun functie gezet. Niemand die weet hoe het verder moet.

Rutte had vorige week gezworen dat hij bij de formatiegesprekken niet had aangedrongen op een “functie elders” voor Kamerlid Pieter Omtzigt, die als een taaie klant geldt en een hoofdrol speelde in de val van het kabinet-Rutte III eerder dit jaar. Maar de bewering van Rutte werd direct tegengesproken door de vertrouwelijke formatienota’s die onder druk van het parlement vrijgegeven moesten worden.

En toch. “Ik heb niet gelogen”, probeerde Rutte. Een politieke beginnersfout, in dezelfde categorie als het “I am not a crook” van Richard Nixon: door te ontkennen dat je liegt, horen mensen toch vooral het woord ‘liegen’. Het toonde dat de raspoliticus Mark Rutte de regie kwijt was.

Naar eigen zeggen had Rutte zich de formatiegesprekken alleen maar “verkeerd herinnerd”. Ook dat was politiek onhandig. De premier probeerde het onmogelijke te verdedigen, maar raakte helemaal klem. Verscheidene parlementsleden confronteerden Rutte met eerdere schandalen waarbij de minister-president, als het hem te heet onder de voeten werd, beweerde zich niets te herinneren.

Publieke terechtwijzing

Die klassieke Rutte-truc lijkt uitgewerkt. “Premier zonder herinneringen”, kopt NRC vrijdagochtend. “Rutte staat nu alleen met zijn waarheid”, schrijft de Volkskrant. Het vertrouwen in de premier is aan diggelen geslagen. Zelfs zijn trouwste medestanders zijn vandaag ongenadig voor Rutte. Hij kon in het parlement een vertrouwensstemming vermijden, maar kreeg wel een ‘motie van afkeuring’ aan zijn broek. Een publieke terechtwijzing door het parlement.

Die motie was nota bene voorgesteld door Sigrid Kaag, kopstuk van D66, de partij die grote kans maakte om samen met de VVD het vierde kabinet onder leiding van Rutte te vormen. “Ik zou er mijn conclusies aan verbinden”, zei Kaag voor de Tweede Kamer. Ook bij de andere grote kanshebber voor regeringsdeelname, het CDA, zijn duidelijk wonden geslagen.

Als premier stond Mark Rutte nooit zo geïsoleerd. Maar Rutte heeft zich in het afgelopen decennium wel vaker een politieke kat met negen levens getoond. Ook vandaag is lang niet zeker dat de schade onherstelbaar is. De belangrijkste reden daarvoor is dat de VVD afgetekend de grootste partij van Nederland is. Zonder de VVD een kabinet vormen is uiterst moeilijk, onder meer omdat geen van de grote partijen zin heeft om het radicaal-rechtse blok aan boord te hijsen.

Als de VVD incontournable is na de verkiezingen, dan zeker Mark Rutte. Hij haalde zo’n twee miljoen voorkeursstemmen, zowat een op de vijf Nederlanders stemde op hem. Een indrukwekkend resultaat, zeker in een politiek versplinterd land als Nederland. Rutte wil na de ophef tijd nemen om te “reflecteren”, maar denkt er niet aan om een stap terug te zetten.

Intussen liggen de formatiegesprekken op apegapen. Het vertrouwen is helemaal weg. Enkele hoofdrolspelers voelen zich bovendien in hun hemd gezet nu de notities over hun vertrouwelijke gesprekken publiek gemaakt zijn. Daaruit bleek onder meer dat de linkse partijen allesbehalve een hecht blok vormen. Het paasreces moet de rust herstellen.