Reconstructie: hoe El Kaouakibi zo snel van zo veel kanten zo veel geld kreeg

“Als de normale, gebruikelijke controle er was geweest, dan was dit verhaal technisch onmogelijk”, klinkt het bij een bekende sociaal ondernemer. Hij keek de afgelopen weken met stijgende verbazing naar de bedragen die circuleerden in en rond Let’s Go Urban (LGU), de Antwerpse jongeren-vzw van Sihame El Kaouakibi.

“Voor de meeste vzw’s is het belachelijk moeilijk om in Vlaanderen subsidies te krijgen. En wie er krijgt, moet ieder jaar heel gedetailleerd verklaren waaraan dat geld is besteed. Je krijgt alleen de middelen waarvoor je het bonnetje indient en waarvoor je een goede uitleg hebt. Al de rest wordt geschrapt en moet je uit eigen middelen betalen.”

Het is een frustratie die bij veel prominenten uit het middenveld leeft. Terwijl zij rigoureus met elke subsidie-euro moeten omspringen, haalde El Kouakibi al erg snel hoge toelagen binnen, die zeker niet altijd het jeugdwerk ten goede kwamen. Uit onderzoek is gebleken dat El Kaouakibi grote sommen geld kon doen afvloeien naar eigen vennootschappen, soms met klaarblijkelijk vervalste facturen. Ook private uitgaven, zoals de renovatie van een kast in haar slaapkamer, werden met publiek geld bekostigd.

Hoe is het dan toch zo fout kunnen lopen bij Let’s Go Urban en andere vzw’s van El Kaouakibi? En hoe komt het dat er jarenlang geen vuiltje aan de lucht leek? Om dat te begrijpen moeten we afdalen in de subsidiemallemolen van de organisatie, en het indrukwekkende lobbyvermogen van haar bezielster.

Netwerktijger

Sihame El Kaouakibi was een indrukwekkende netwerktijger. Haar verhaal, verpakt in couturekledij en een hip ondernemerspatois, maakte indruk op politici en captains of industry. Dat zorgde er al snel voor dat de Antwerpse fenomenale bedragen bij elkaar kreeg . Honderdduizenden euro’s vanuit Vlaanderen en de federale overheid voor een deradicaliseringsproject in Brussel. Een half miljoen voor haar tewerkstellingsproject WannaWork. Jaarlijks 400.000 euro in Antwerpen, boven op een miljoeneninvestering voor de renovatie van een gebouw. “De meeste vzw’s doen er tien of vijftien jaar over om op dat niveau te raken. Zij deed het in vijf jaar”, weet een betrokkene. Elders klinkt het dat zulke bedragen voor zowat alle middenveldsorganisaties een totaal onbereikbare droom zijn.

Rijke industriëlen, Binnenlandse Zaken, het Vlaamse Gewest, de Stad Antwerpen: allemaal kwamen ze met centen over de brug. “Toen ze bij ons geld kwam vragen, was radio tamtam al even aan het spelen”, zegt een politicus. “Mede door haar reputatie had zij wel een streepje voor op veel kabinetten, ook bij ons. Ze had het oor van politici en ministers. Dat levert wel een concurrentieel voordeel op – dat is zo voor iedereen die goed staat op een bepaald kabinet. Als je dan een sterk verhaal hebt en er zijn middelen, kan het soms sneller gaan dan bij anderen, ja.”

Die middelen waren er bijvoorbeeld in 2017. Door enkele financiële meevallers heeft de Vlaamse regering bij een tussentijdse begrotingscontrole een potje geld over, dat aan nieuw beleid kan worden besteed. Er is één afspraak: het geld moet nog in datzelfde begrotingsjaar opgemaakt worden, zodat het van de boeken is. Dat is de reden waarom El Kaouakibi in één keer 320.000 euro van toenmalig Vlaams minister Sven Gatz (Open Vld) toegestopt krijgt: het geld moest snel besteed worden.

Het bedrag komt overeen met 80 procent van de in totaal toegekende 400.000 euro voor de renovatie van het Urban Center, de nieuwe thuisbasis van LGU. “Enigszins ongebruikelijk”, geeft een politicus toe. Subsidies worden doorgaans in schijven toegekend, met tussentijdse controles op de uitgaven voordat er een volgende schijf vrijkomt. Die controles zijn er niet geweest. Tot op de dag van vandaag heeft de administratie geen enkele factuur ontvangen. Het geld is wél overgemaakt. De conclusie lijkt te zijn dat de politieke realiteit – de noodzaak om het geld snel uit te geven – voorrang kreeg op de nodige omzichtigheid.

Opmerkelijk is dat iets gelijkaardigs een jaar later opnieuw gebeurde, dit keer in Antwerpen. De stad heeft een hoop geld toegezegd aan Let’s Go Urban: meer dan 3 miljoen euro voor het Urban Center, en een jaarlijkse enveloppe van zo’n 400.000 euro aan werkingsmiddelen. Met de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2018 in zicht krijgt LGU de boodschap dat er maar beter kosten gemaakt worden. Immers: als er na de verkiezingen een nieuw stadsbestuur aan zet komt, bestaat de kans dat die iets anders wil doen met de miljoenen die voor het Urban Center bestemd zijn.

Met voorzichtig geldbeheer heeft dat nog weinig te maken. “Een combinatie van politieke realiteit, veel geld dat nog uitbetaald moest worden, en een groot vertrouwen in bepaalde mensen”, zo vat een goedgeplaatste bron samen.

Controlemechanismen

Opvallend is dat ook hier de controle klaarblijkelijk tekort schoot. Niemand merkte op dat er twee keer een keuken gefactureerd werd, of dat een keuken geleverd werd voor een renovatie waar de vergunning zelfs nog niet in orde was.

Het is de Antwerpse jeugddienst die instond voor de controle van de rekeningen. Die dienst staat al jaren bekend als erg streng. Bonnetjes werden uitvoerig tegen het licht gehouden, zelfs gsm-facturen van jeugdwerkers werden uitgeplozen. Dat heeft historische redenen: in 2009 kwam de dienst in opspraak na malversaties bij zaalvoetbalploeg Forcom.

“Des te merkwaardiger dat die dienst hier alle facturen en uitgaven gewoon liet passeren”, zegt een politieke bron. “Men moet nu niet doen alsof Antwerpen een dwaze stad is die niet weet hoe ze subsidies moeten controleren. De juiste vraag is: hoe komt het dat hier de controlemechanismen uitgeschakeld zijn – en niet alleen bij Sihame? Dat kan alleen maar bevestigen dat men dat vanuit de politiek ook wel wou. Hoe werkt dat? Eerst roep je jarenlang het primaat van de politiek af, zodat je ambtenaren leert niet te veel na te denken. Als dan later een aura ontstaat dat met Sihame goud binnengehaald is, gaan ambtenaren daarin mee. Dan gebeurt het wel eens dat de aandacht verslapt.”

Maar zijn er dan geen regels die vastleggen welke controle er moet zijn en hoe die moet gebeuren? Veel harde wettelijke vereisten zijn er niet, buiten een jaarlijkse balans en rekening, een verslag van het beheer en van de financiële toestand. “De gangbare praktijk is dat middenveldorganisaties die substantiële steun krijgen, jaarlijks een begroting opmaken, hun rekeningen voorleggen en zich verantwoorden over wat er met dat geld gebeurd is. Maar de wet maakt niet concreet hoe dat moet gebeuren. Ieder bestuur regelt dat dus op zijn eigen manier, maar meestal zijn er wel heel precieze afspraken. De strengheid en kwaliteit van de controle hangen dus af van elk bestuur”, zegt hoogleraar bestuurskunde Filip De Rynck (UGent). 

In de praktijk zijn het veelal de administratieve diensten van de overheid – stad, gewest, federale overheidsdienst – die de controle uitvoeren. Of zij daarvoor altijd de juiste mensen in dienst hebben, is een open vraag. Volgens een bron misten de controleurs van de Vlaamse administratie mogelijk de juiste expertise om de boeken van LGU aan een diepgaand onderzoek te kunnen onderwerpen. En zij schakelen louter bij heel grote bedragen, boven het miljoen euro, wel eens een extern bureau in.

De Rynck is naar eigen zeggen verbaasd over de snelheid waarmee de voorbije jaren nieuwe initiatieven omarmd en gul betoelaagd werden. In het verleden moesten middenveld-vzw’s het aanvankelijk met zeer beperkte subsidies stellen – wie bewees goed werk te leveren, kon zich zo opwerken en op termijn meer geld lospeuteren. El Kaouakibi kon juist al heel snel relatief grote bedragen verzilveren.

Welwillendheid en vertrouwen speelden een belangrijke rol. Dat ook rijke industriëlen als Luc Bertrand, CEO van Ackermans & van Haaren, El Kaouakibi geld toestopten, werd door politici als een vote of confidence gezien. Een politicus: “Dat zijn mechanismen waarmee je, als je daarop terugkijkt, je eigen kritische ingesteldheid een stukje uitgeschakeld hebt. Het idee van: als die mensen er geld aan geven, wie ben ik dan om te zeggen dat dat geen goede zaak zou zijn.”

Empowerment

Maar wat evengoed meespeelde: het verhaal van Let’s Go Urban sloot naadloos aan bij een visie op het middenveld die de laatste jaren steeds meer ingang vond. Klassieke vzw’s hadden, volgens sommige partijen, nieuwkomers te lang een slachtofferrol toegedicht. De voorbije jaren werden zelfredzaamheid en verantwoordelijkheid de nieuwe politieke codewoorden: integratie is in de eerste plaats een taak van de nieuwkomer, niet van de samenleving. Het was precies waar LGU voor stond: empowerment, in de woorden van El Kaouakibi: je toekomst in eigen handen nemen.

“Er is wel een gevaar dat men te snel te veel middelen gaat geven aan zulke nieuwe initiatieven die zich vooral goed kunnen verkopen”, zegt De Rynck. Een politieke betrokkene geeft dat ook met zoveel woorden toe. “Als je de subsidies apart bekijkt, vanuit de verscheidene overheden, dan zie je dat ze niet buitensporig zijn. Maar als je achteraf alles optelt, wordt het wel snel veel. En wellicht te snel te veel.”

Bovendien stond LGU voor een nieuw soort middenveld: een sociaal ondernemerschap dat ook aansluiting zoekt met het bedrijfsleven. Ook dat kon op de politieke goedkeuring rekenen van in de eerste plaats Open Vld en N-VA. Maar bij Sihame El Kaouakibi leek langzamerhand ondernemerschap minstens even belangrijk te worden als het sociale aspect. Zo hielpen ondernemers haar een universum van private bedrijfjes uit te tekenen rond Let’s Go Urban.

Zo keerde ze zichzelf jaarlijks 5.000 euro uit vanuit haar vzw, omdat de merknaam Let’s Go Urban haar eigendom was. “Die dingen zijn haar aangepraat zijn door consultants. Eigenlijk is dat gewoon een paar keer langs de kassa passeren”, klinkt het bij een bestuurder van een andere vzw. “Wij zitten jaren te zagen voor onnozele bedragen en dan moet je zulke verhalen horen.”

“Nu ik het verslag van de bewindvoerster van Let’s Go Urban gelezen heb, is mij wel duidelijk hoe het systeem in elkaar zat”, zegt een bron. “Investeringskosten afwenden, en vooral dikke commissies nemen via werk dat ze door haar eigen vennootschappen liet uitvoeren. Als ze dat subtieler had gedaan, was ze daar nog mee weggekomen. Maar op den duur werd telkens een kwart van het subsidiebedrag voor private doeleinden afgeroomd. Daar kun je niet meer langs kijken.”

Intussen zijn talloze onderzoeken opgestart tegen El Kaouakibi. Het Antwerpse parket opende een dossier voor mogelijke fraude, de Vlaamse overheid en de FOD Binnenlandse Zaken houden subsidiestromen uit het verleden opnieuw tegen het licht, de stad Antwerpen is een audit gestart, en ook de Bijzondere Belastinginspectie heeft zich op de zaak gestort.