Minder vaccinaties, meer doden: waarom zwart Amerika zwaarder lijdt onder de pandemie

Het wachten op een coronavaccin buiten de Kedren Health-kliniek in Los Angeles doet directeur Jerry Abraham aan de film The Hunger Games denken, waarin arm en rijk tegen elkaar worden uitgespeeld. De gegadigden melden zich elke dag in twee groepen, met ongelijke rollen in het scenario dat het coronavirus voor ze schreef.

Er staat een lange rij ouderen, velen op een stok of rollator steunend, de gezichten bruin of zwart. Die wonen in de arme wijk waar de kliniek staat. En er is een korte rij waarin iedereen zit, op klapstoeltjes of dekens op de grond, vaak met een laptop op knieën. In die rij zijn de gezichten een stuk jonger en voornamelijk wit. Die komen niet uit de buurt en ze zijn nog niet aan de beurt. Zij hopen op vaccins die aan het eind van de dag nog over zijn. En als die er zijn, geeft Abraham hun de injectie. Maar wel met de pest in zijn lijf, bekende hij aan de Los Angeles Times. Want met elke prik, weet hij, loopt wit Amerika dan weer wat verder uit op latino en zwart.

In de VS had midden maart 19 procent van de witte inwoners minstens één dosis gehad. Van de zwarte inwoners was dat 11 procent, van de latino’s zelfs maar 9 procent. En dat terwijl je om zo veel mogelijk levens te redden die groepen juist bij voorrang zou willen vaccineren. Daarover spreken de statistieken ook duidelijke taal. Tot en met 8 maart stierven er, volgens het Covid Tracking Project van het tijdschrift The Atlantic, per 100.000 witte Amerikanen 124 aan Covid-19. Maar per 100.000 latino’s overleden er 154, en per 100.000 zwarten 178. De lijst van verklaringen daarvoor is lang, en een schoolvoorbeeld van hoe ziek worden veel meer is dan een kwestie van de pech dat een virus je neusslijmvlies weet te vinden.

Zwarte en latino Amerikanen zijn om te beginnen vaker dan gemiddeld arm. Dat kan betekenen dat ze geen auto hebben en, pandemie of niet, met het openbaar vervoer naar hun werk moeten. Werk dat ze in tegenstelling tot veel van de beter gesitueerde Amerikanen niet voorlopig thuis kunnen doen omdat ze moeten schoonmaken, verkopen, verwelkomen en verzorgen. Dat geeft hun een hogere besmettingskans.

Tenzij ze werkloos zijn geworden, natuurlijk. Toen de pandemie in de VS doorzette, tussen februari en juni 2020, verdween 12 procent van de door zwarten bezette banen, tegen 7,5 procent van de blanke werkgelegenheid. Maar niet kunnen werken redt geen levens, integendeel. Werkloosheid – soms ook nog eens gevolgd door het wegvallen van een zorgverzekering – hangt in de statistieken in de VS ook weer keihard samen met een hogere sterftekans.

Ook na een besmetting met het coronavirus zijn de kansen niet gelijk. Latino’s die Covid-19 krijgen hebben 16 procent meer kans om te overlijden, zwarten zelfs 37 procent. Bij die groepen komen aandoeningen als hoge bloeddruk en diabetes meer voor.

Geen huisarts

Hoe komt dat? Dieet kan een rol spelen – en daar spreekt welvaart weer een woordje mee, maar ook de eetgewoonten van een groep. En meer in het algemeen is lid zijn van een achtergesteld en gediscrimineerd deel van de bevolking ronduit slecht voor de gezondheid. Onder epidemiologen doet de ‘verweringshypothese’ opgeld; die zegt dat mensen letterlijk slijten door de stress van achterstelling. Bij jonge zwarte vrouwen begint bijvoorbeeld de kans op het krijgen van een kind met een laag geboortegewicht veel eerder te stijgen met de leeftijd dan bij witte vrouwen. Op het niveau van hun lichaamscellen lijken zwarte vrouwen in de VS tussen de 49 en 55 jaar ruim 7 jaar ouder te zijn dan witte vrouwen.

Per saldo, schreef socioloog Elizabeth Wrigley-Field van de Universiteit van Minnesota afgelopen zomer, is de achterstelling van zwarte Amerikanen een plaag die al vele jaren een hoger percentage slachtoffers eist onder hen dan de coronapandemie nu doet onder witte Amerikanen.

Toen de coronapandemie zich aandiende, zag Damon Tweedy de uitwerking op de zwarte bevolking van de VS meteen aankomen. Hij is arts bij de gezondheidsdienst voor veteranen in Durham in South Carolina, doceert psychiatrie aan de Durham Universiteit en schreef in 2016 het boek Zwarte man in een witte jas. Daarin vertelt hij over zijn ervaringen als student aan die universiteit, vrijwel zonder zwarte medestudenten, en als arts in een beroep dat ook nog steeds heel wit is. Zwarten maken 13 procent van de Amerikaanse bevolking uit, maar van de artsen is maar 2,3 procent zwart, en van de studenten medicijnen vorig jaar maar ruim 7 procent.

“Toen de eerste gegevens lieten zien dat zwarten zwaar geraakt werden door de pandemie, was ik niet verbaasd”, zegt Tweedy. “Het was eerder een stomp in de maag: daar gaan we weer. Mensen die arm zijn, die tot een minderheid behoren, hebben minder toegang tot zorg. Die gaan de grootste klap krijgen, en in dit geval was dat helemaal verschrikkelijk, gezien de aard van de ziekte.”

‘Minder toegang’ wil zeggen: minder vaak verzekerd voor zorg. Wie in die situatie verkeert, heeft meestal geen huisarts, maar gaat bij problemen naar de afdeling spoedeisende hulp van een ziekenhuis, waar patiënten niet geweigerd mogen worden.

“Maar ja”, zegt Tweedy, “spoedeisend is een subjectief begrip. In het begin van de pandemie hoorde je veel dat mensen weer werden weggestuurd. De symptomen van Covid-19 zijn totaal niet specifiek, het kan van alles zijn, en dus misschien helemaal niet spoedeisend. En het maakt een enorm verschil naar welk ziekenhuis je gaat. Mensen die arm zijn en zwart, moeten het vaak doen met voorzieningen waar de zorg het slechtst is.”

Zwarte proefpersonen

Daar komt dan nog bij dat veel zwarte Amerikanen het liefst helemaal niet naar het ziekenhuis gaan. Ze vertrouwen het daar niet. Tweedy: “Er zijn een heleboel verhalen, van vroeger en van nu, die bij elkaar dat effect hebben. Op het college medische ethiek leerde ik over experimenten die vroeger gedaan werden op zwarte mensen. Het beroemdste: dat in Tuskegee in Alabama.”

In die plaats werden in 1932 honderden zwarte mannen uitgenodigd mee te doen aan een onderzoek naar ‘slecht bloed’. In werkelijkheid ging het de onderzoekers echter om syfilis. Hun doel was niet een goede behandeling te vinden, maar te zien wat de ziekte met een mens doet als je haar op zijn beloop laat.

Toen in 1945 penicilline afdoende bleek te werken tegen syfilis, bleven de zwarte proefpersonen daarvan dus verstoken. Veertig jaar lang werden 399 lijders aan de ziekte en een controlegroep van 201 niet-besmetten gevolgd, terwijl ze geen medicijnen, maar placebo’s kregen. In 1972 lekte het bestaan van de studie uit en kwam er meteen een einde aan. Voor 128 deelnemers was dat te laat.

Niet voor Freddie Lee Tyson. “Hij was mijn held”, zegt Carmen Jewel Thornton over haar grootvader. “Hij had aangeboren syfilis. Maar ik kon dat niet aan hem merken. Hij is overleden toen hij 82 jaar was, door een auto-ongeluk.

“Ik heb mijn hele leven geweten dat hij deelnam aan het onderzoek. Een van mijn eerste herinneringen eraan is dat een vertegenwoordiger van de Gezondheidsdienst er met hem en mijn oma over kwam praten. Nadat was uitgekomen wat die mannen was aangedaan – ik zal 8 of 9 jaar zijn geweest – gaf mijn moeder er een lezing over in de kerk.

En dat was het moment dat ik dacht: ik ga later in de gezondheidszorg werken.”

Thornton is nu directeur onderzoek bij de Amerikaanse Academie voor kinder- en jeugdpsychiatrie in Washington DC. En samen met andere nazaten van de proefpersonen houdt ze de herinnering aan de Tuskegee-studie levend in de stichting Voices of our Fathers.

Het Tuskegee-effect

Terwijl de Tuskegee-studie voor witte Amerikanen een betreurenswaardig stukje geschiedenis is, als het ze al iets zegt, is het bij zwarte Amerikanen een begrip. Het beïnvloedt hun omgang met de medische stand, en daarmee ook hun gezondheid.

Hoe sterk dat erin hakt, ontdekten onderzoekers van de Stanford-universiteit. In 1972, het jaar dat persbureau AP het bestaan van de studie onthulde, was in de medische statistieken een opvallende omslag te zien bij zwarte Amerikanen. Met name in de groep die leek op de menselijke proefkonijnen in Tuskegee, mannen die in 1972 tussen de 45 en 74 jaar waren, daalde opeens het aantal bezoeken aan de dokter – en steeg de sterfte. Bij de 45-jarigen drukte dat de gemiddelde levensverwachting met 1,5 jaar. Hoe dichter ze bij Tuskegee woonden, hoe sterker het effect.

En het waren niet alleen witte dokters die met wantrouwen te maken kregen als gevolg van de Tuskegee-studie. Niet voor niets kun je in gesprek met een zwarte Amerikaan gecorrigeerd worden als je het project zo noemt. “Het is: het syfilisonderzoek van de Amerikaanse Volksgezondheidsdienst in Tuskegee”, vindt Rob Newells, een van de voorgangers in de Imani-kerk in Oakland in Californië. Want het was dat – nog steeds bestaande – onderdeel van het ministerie van Volksgezondheid, dat de studie uitvoerde. De federale overheid experimenteerde op haar zwarte burgers, zegt Newells. “En ze ging daar gewoon mee door nadat we alles gehoord hadden over de medische wreedheden die in de Tweede Wereldoorlog waren begaan – en nadat die in de Neurenberg-processen waren veroordeeld.”

Hardnekkige vooroordelen

Al eindigde de studie bijna een halve eeuw geleden, Newells vindt het niet vreemd dat Tuskegee zwarte Amerikanen nog steeds kopschuw maakt voor artsen en de overheid. “Heel veel mensen hebben die tijd nog meegemaakt; het voelt niet als lang geleden.”

Daar komt bij dat ook vandaag de dag zwarte Amerikanen nog genoeg aanwijzingen zien dat de medische stand hun leven en gezondheid anders benadert dan die van witte Amerikanen. En onderzoek geeft hen gelijk, zegt psychiater Damon Tweedy. “Blijkt dat artsen, zelfs jonge artsen en studenten medicijnen, denken dat zwarte mensen beter tegen pijn kunnen en minder gemakkelijk bloeden. Ondanks alle vooruitgang leven er dus nog steeds ideeën die voor de patiënt gevaarlijk kunnen zijn.”

En vooroordeel kan neerslaan in techniek. Onlangs kwam in het nieuws dat pulsoximeters, de apparaatjes die je op je vinger zet om het zuurstofgehalte van je bloed te meten, minder nauwkeurig zijn bij zwarte mensen, doordat hun donkere huid meer licht tegenhoudt. Dat kan fataal zijn als daardoor zuurstofgebrek bij een zwarte coronapatiënt te laat wordt opgemerkt. Maar echt nieuws was het niet: onderzoekers hadden er vijftien jaar geleden ook al op gewezen – maar in de praktijk hield nog steeds bijna niemand er rekening mee.

Ziek? In de boeien!

Newells maakte zelf mee hoe kleur uitmaakt in het contact met een arts. “Toen ik studeerde, raakte bij het sporten mijn arm uit de kom, het moest geopereerd worden. Om de hechtingen eruit te laten halen ging ik later naar de eerste hulp in Los Angeles. De dokter keek naar mijn schouder en vroeg: ‘Wie heeft jou neergeschoten?’ Toen wist ik al genoeg: jij denkt dat die jonge zwarte vent wel in een bendeoorlog verzeild zal zijn geraakt. Je hebt niet naar mijn gegevens gekeken, maar naar mij, en dingen aangenomen. Jou kan ik mijn gezondheid niet toevertrouwen.”

Een zwarte dokter, zo blijkt uit onderzoek, maakt de drempel een stuk lager. Maar ook dan kan het helemaal mis gaan. Psychiater Damon Tweedy kreeg eens na elkaar een witte en een zwarte vrouw voor zich op de eerste hulp, allebei met een acuut probleem.

“De witte vrouw had een zorgverzekering, dus ze werd naar een andere afdeling van ons private ziekenhuis gebracht en opgenomen”, vertelt hij. “De zwarte vrouw had geen verzekering. Daarom moest ze naar een ziekenhuis van de staat. Voor het vervoer moest volgens de regels de politie zorgen. Die behandelde haar als een arrestant. Ze kreeg zelfs handboeien om. Je kunt je voorstellen dat zij vanaf dat moment de gezondheidszorg niet meer vertrouwt. En haar familie en vrienden ook niet meer. Zoiets gaat een eigen leven leiden. En dat gebeurt zo vaak, daar heb je Tuskegee niet voor nodig.”

Historische schuld

Voor Carmen Jewel Thornton, de kleindochter van een Tuskegee-slachtoffer, kan haar vaccinbeurt niet snel genoeg komen. Maar veel zwarte Amerikanen in haar omgeving voelen er niks voor. “Ik hoor van mensen in mijn omgeving allerlei samenzweringstheorieën”, vertelt Thornton. “Ze zeggen dat er niet genoeg onderzoek is geweest. En sommigen beginnen over de Tuskegee-studie zonder dat ze een idee hebben dat ik daarmee te maken heb.”

Wantrouwen tegen de covidvaccins is wijdverbreid in de VS. Van de hele bevolking wil 37 procent het vaccin niet of voorlopig niet ingespoten krijgen. Maar van de zwarte bevolking wil 48 procent het niet.

Naast die mentale kloof is er ook een economische kloof die de vaccinatiegraad drukt. Voor zwarte Amerikanen is het vaak lastiger om een vaccinatie te regelen. Verhoudingsgewijs hebben ze minder vaak goed internet, een auto en een baas die zonder problemen een halve dag vrijaf geeft.

Voor president Joe Biden zijn die schijnbaar zo verschillende problemen onderdeel van dezelfde historische schuld die de VS in te lossen heeft. Daarom is ‘rechtvaardigheid’ een woord dat voortdurend terugkomt in de toespraken en beleidsstukken van zijn regering over vaccinatie. Maar het zijn de lokale overheden die beslissen waar en hoe de vaccins worden uitgedeeld. En die vullen dat doel heel verschillend in.

Het Democratische stadsbestuur van hoofdstad Washington DC merkte een paar dagen na het begin van de vaccinaties een scheve toeloop naar een priklocatie. De wijk waar die stond, had zowel witte als zwarte inwoners. En die eerste groep, mensen met een goede computer die al thuiswerkend alle tijd hadden om zich aan te melden, sleepte de meeste afspraken binnen.

Snel werden de regels aangepast: telkens als er nu in die locatie weer ruimte komt voor nieuwe afspraken, mogen die een dag lang alleen worden gemaakt vanuit enkele minder welvarende postcodegebieden. En er kwamen meer telefonisten, voor wie zonder computer een afspraak moest of wilde maken.

‘Speelveld eerlijker maken’

Maar in Dallas, waar het stadsbestuur ook een witte toeloop zag naar een priklocatie in een arme buurt, liep een soortgelijke aanpak spaak. De Republikeinse regering van de staat eiste dat elke Texaan overal welkom moest zijn – anders zou Dallas helemaal geen vaccins meer krijgen.

En in het Republikeins bestuurde Florida werd billijkheid niet eens nagestreefd. Enkele projectontwikkelaars, die geld hadden gegeven aan de verkiezingscampagne van gouverneur Ron DeSantis, mochten hun eigen priklocaties openen in door hen gebouwde wijken, waar de huizen meer dan een miljoen dollar kosten.

Hoe trek je een scheve verdeling van vaccins recht? Het touwtrekken over oud versus jong, arm versus rijk en wit versus niet-wit is een politiek en ethisch mijnenveld. In december merkte ethicus Harald Schmidt van de Universiteit van Pennsylvania op dat het redelijk zou zijn om mensen in essentiële beroepen voor te laten gaan op ouderen. Beide groepen zijn extra kwetsbaar, maar: “Oudere bevolkingsgroepen zijn witter”, zei hij. “De maatschappij zit zo in elkaar dat die langer leven. In plaats van gezondheidsvoordelen te geven aan mensen die er al meer van hebben gehad, kunnen we het speelveld wat eerlijker maken.”

In eerste instantie leek een adviescommissie van de landelijke Centers for Disease Control (CDC) het daarmee eens te zijn. Maar er kwam fel protest tegen dat beleid. “Oude mensen zijn dus te wit om te redden”, vatte de zeer populaire conservatieve commentator van tv-zender Fox News, Tucker Carlson, het samen. Snel besloot de CDC dat zowel essentiële werkers als ouderen boven de 75 als eersten aan de beurt moesten komen.

Politiek is daarmee de vrede weer even getekend, maar epidemiologisch blijft er een groot probleem: als de vaccinatiegraad laag is in één specifieke groep Amerikanen, die vooral met elkaar omgaan en bij elkaar wonen, zoals Afro-Amerikanen, dan wordt die groep een toevluchtsoord voor het virus. Het houdt dan miljoenen gastheren waarin het zich kan vermenigvuldigen – en nieuwe varianten ontwikkelen die keer op keer uitvallen zullen doen naar de rest van de bevolking.

Het is dus ook in het belang van wit Amerika: de vaccinatietwijfel bij zwarte Amerikanen moet bestreden worden.

Nepnieuwstijdperk

“Bij ons hadden we er pas een Zoom-bijeenkomst over”, vertelt dominee Rob Newells van de Imani-kerk in Oakland. “Ik merkte dat mensen in onze zwarte gemeenschap na het nepnieuwstijdperk van de afgelopen paar jaren niet meer wisten wie ze konden vertrouwen, in de media en in de regering.”

De meeste overtuigingskracht bleken mensen te hebben die de gemeenteleden al kenden, en die ze als experts zagen. Newells: “Die vinden ze in hun eigen kerk – die is voor zwarten altijd een bron geweest van macht, informatie en motivatie. Maar de informatie komt dan niet zozeer van de leiders, die geen verstand hebben van gezondheidszorg, maar van leden die de kennis bezitten. Elke kerk heeft wel een dokter in de gemeente.”

Ook psychiater Tweedy ziet deskundigen uit de eigen kring als een belangrijk wapen in de strijd tegen de vaccintwijfel. “Wat enorm zou helpen is dat artsen, vooral zwarte artsen, zichzelf laten vaccineren. Dat brengt dan echt de boodschap over dat iedereen in onze gemeenschap dat moet doen.”

De inspanningen lijken te helpen. Dat hoge aantal van 48 procent twijfelaars onder zwarten is aan het dalen – in december was het nog 67 procent. Tuskegee-kleindochter Carmen Jewel Thornton denkt dat zwarte Amerikanen uiteindelijk zullen beseffen dat het virus niet discrimineert. “Het helpt dat de oproep is: iederéén moet zich laten vaccineren. Als de boodschap vooral wordt: Afro-Amerikanen moeten zich laten vaccineren, dan is het een ander verhaal.”