Cartoonist Willem (80) houdt ermee op: ‘De politieke correctheid wordt steeds gekker’

Bernhard Willem Holtrop, beter bekend als Willem, stopt met zijn dagelijkse tekening voor het Franse dagblad Libération. Knack bezocht hem op zijn Bretonse eiland. ‘Internet maakt mensen intolerant en radicaal.’

Tachtig is hij nu. Nog steeds houdt hij van de spanning van de deadline. Maar om elke dag weer grappig of scherp uit de hoek te komen, dat valt hem zwaar. Voor Libération heeft hij dat veertig jaar gedaan, volgens een onveranderlijk ritueel. Elke middag stuurt Holtrop twee tekeningen naar de krant, die er dan eentje uitkiest. De tekening die afvalt, wordt later geplaatst als daar een actuele aanleiding voor is. Of hij gaat naar Charlie Hebdo, waar Willem sinds zijn komst in Frankrijk in 1968 actief voor is. Het beroemde blad heette toen nog Hara Kiri.

Willem houdt ermee op, maar gaat wel door met Charlie, waarvoor hij één keer in de week moet leveren. Dat is een geruststelling, beaamt hij. ‘Anders blijf je er maar mee zitten. Wat er in mijn hoofd zit, moet eruit. Voor mij is tekenen een kwestie van hygiëne, zoals je ook naar de wc gaat.’

Met zijn Noorse vrouw Medi, die hij ontmoette in 1969, woont Willem al meer dan tien jaar op het eilandje Groix, dat voor de zuidelijke kust van Bretagne ligt. ‘Het klimaat is veel beter dan aan de andere kant van Bretagne, je hebt hier meer zon en veel minder regen. Je ziet hier zelfs palmbomen. En aan de zuidkant heeft Groix een prachtige rotskust.’

De Holtrops hebben een vissershuisje, maar kochten vijf jaar geleden ook hun eigen stamkroeg achter de kerk van een van de dorpjes op het eiland. Ook praktisch voor als de kinderen en kleinkinderen komen. Café des Bleimor (Zeewolf in het Bretons) werd schitterend opgeknapt. De bovenverdieping – ‘een ruïne’ – werd een puntgaaf atelier annex archief. De kasten van ruim drie meter hoog herbergen duizenden boeken over linkse subversieve bewegingen, geschiedenis, undergroundbladen, strips, de complete jaargangen van Charlie Hebdo en werk van collega’s die ook vaak vrienden zijn of waren.

Bij ‘Libé’ zal zijn Charlie-collega Corinne Rey, alias Coco, hem opvolgen. Een hele eer, heeft Coco laten weten, om in de voetsporen te treden van een genie als Willem. ‘Pffff,’ verzucht Willem, ‘dat zeggen ze uit beleefdheid’. Geniaal, dat zijn volgens hem andere tekenaars. Zoals de Fransman Tomi Ungerer. ‘Ungerer was echt van alle markten thuis: erotische tekeningen, kinderboeken, politiek werk, noem maar op. Hij vertelde me een keer dat hij met zijn linkerhand ging tekenen, om het voor zichzelf moeilijker te maken. Maar ook dat ging hem heel goed af.’

Penis

Hij kan zich gelukkig prijzen met opdrachtgevers die hem altijd volledig vrij hebben gelaten. Charlie Hebdo doet zoals bekend aan niets of niemand concessies, zelfs niet als er doden vallen. Ook Libération heeft hem altijd met rust gelaten, al rukte ook hier de neo-puriteinse Woke-beweging de laatste jaren erg op in de kolommen.

Vorige maand verscheen nog een Willem uit een van zijn harde, bijtende registers over de strijd in de Noord-Ethiopische provincie Tigray. Daar worden vrouwen massaal verkracht door Ethiopische en Eritrese troepen. Willem tekende zwarte soldaten die strak in het gelid staan voor inspectie. Maar in plaats van een wapen, tonen zij hun penis. ‘Verkrachting, een wapen als alle andere’ staat erboven.

Hij heeft er geen enkele klacht over gekregen. Het is hem trouwens in al die jaren nog nooit gebeurd dat hij werd gebeld met de mededeling: Willem, deze kan echt niet. ‘Misschien is het ook maar goed dat mijn tekeningen rechtstreeks naar de opmaak gaan.’

Maar ondertussen wordt het overal elders steeds gekker met de politieke correctheid en de cancelcultuur, vindt hij. The New York Times stopte vorig jaar zelfs helemaal met politieke cartoons na een rel over een tekening met Benjamin Netanyahu als de blindengeleidehond van Donald Trump. Zijn collega Xavier Gorce bij Le Monde stapte onlangs op uit woede over de redactie, die excuses bij de lezers aanbood voor een van zijn tekeningen. ‘Dat begrijp ik heel goed. Gorce had alleen maar een grapje gemaakt over incest, naar aanleiding van een affaire rond de politoloog Olivier Duhamel, die zijn stiefzoon misbruikte.’

Een verklaring waarom men tegenwoordig zo intolerant en radicaal wil zijn, heeft hij niet. Het moet met internet te maken hebben, denkt hij. ‘Daar vinden de gekwetsten elkaar en jutten ze elkaar op. Bij het minste of geringste ben je een homofoob, een transfoob of een seksist.’

Gedurende zijn carrière kwam het verschillende keren tot een proces. Een Joodse organisatie heeft hem op de korrel genomen vanwege een tekening over Israël en de druzen die een paar jaar geleden verscheen. ‘De advocaat van Charlie heeft mij gezegd dat hij zich geen zorgen hoeft te maken, en dat doe ik ook niet.’

De allerhoogste

Veroordeeld werd hij nooit. Grinnikend vertelt hij dat katholieke fundamentalisten razend op hem waren omdat hij Jezus met een kapotje had afgebeeld. ‘Op de trappen van het Parijse Paleis van Justitie zei een van die mensen dat Willem weliswaar niet was veroordeeld, maar dat hij niet zou ontkomen aan het oordeel van de allerhoogste.’

De allerhoogste, het is een notie die hem niets zegt, ook al groeide hij op in een gereformeerde familie in Ermelo. Willem werd als scholier een areligieuze partijloze anarchist en is dat altijd gebleven. Anarchisme is voor hem het streven naar een wereld zonder hiërarchie, een menselijker wereld. Dat is een utopie, erkent hij, en geloven in een utopie heeft natuurlijk ook iets religieus. ‘Maar wat moet je zonder? Ik blijf toch hopen dat het mogelijk is, dat al die grote en kleine chefs verdwijnen en de verhoudingen prettiger worden en dat de Trumps en andere slechteriken het uiteindelijk afleggen.’

Willem is geen makkelijke prater, aan vergaderingen heeft hij altijd een hekel gehad. ‘Bij Charlie nam ik altijd de post mee en ging dan in het café zitten.’ Op de ochtend van de aanslag in januari 2015 zou hij juist de redactie weer eens bezoeken. Hij zat in de trein toen hij werd gebeld dat er problemen waren bij Charlie. ‘”Er zijn altijd problemen”, antwoordde ik, maar daarna werd stukje bij beetje duidelijk wat er was gebeurd. In Parijs wilde ik direct naar Charlie, maar ik werd tegengehouden door de politie. “Ik hoor er ook bij”, zei ik. “Ja, dat zal wel”, zeiden ze.’

Charlie wordt nu gemaakt op een streng beveiligd adres, een bunker waar hij zelf nooit zou kunnen werken. ‘Sommigen zoals Coco hebben altijd twee bewakers bij zich, waar zij ook gaan of staan, afschuwelijk. En Riss (Laurent Sourisseau, de directeur van het blad, nvdr) heeft te horen gekregen dat hij met zijn vrouw geen kind kan adopteren. Dat wordt te gevaarlijk gevonden.’

Het is tijd om te gaan, de boot wacht niet. De fles witte wijn die hij heeft geopend, is bijna leeg. ‘Als de dokter zou zeggen dat ik daar morgen mee moet stoppen, doe ik dat gelijk hoor.’ Zijn enige fysieke probleem tot nu toe was een staaroperatie. ‘Het voordeel is dat ik nu zonder bril kan’, lacht hij. ‘De wetenschap staat voor niets.’