Arts Isabel Leroux-Roels, lid van de Hoge Gezondheidsraad: ‘Nul procent risico bij vaccins is niet realistisch’

Als onze vaccinstrategie een Alpencol was, dan nam België deze week een haarspeldbocht – ook al wilde niemand dat gezegd hebben. Ons land volgde wekenlang als een van de weinigen de lijn van het Europees Geneesmiddelenagentschap (EMA) over het vaccin van AstraZeneca en stelde geen leeftijdsgrens in, zoals Duitsland of Frankrijk wel deden. Woensdag, na een advies van het EMA zónder leeftijdsgrens, zwichtte de regering dan toch: de komende vier weken zal het AstraZeneca-vaccin voorbehouden zijn voor 55-plussers.

Aan de basis ligt de uiterst zeldzame bijwerking die opduikt na inenting met het vaccin van de Brits-Zweedse farmaceut: een combinatie van bloedstolsels met te weinig bloedplaatjes. Sinds 4 april zijn er op zo’n 34 miljoen gevaccineerden 222 gevallen bekend. Vooral gevallen in vrouwen en mensen jonger dan 55 werden gerapporteerd, bij een aantal was de afloop fataal. Isabel Leroux-Roels, diensthoofd van het Centrum voor Vaccinologie aan het UZ Gent, volgt het verhaal op de voet als lid van de Hoge Gezondheidsraad, het orgaan dat onze regering adviseert.

Begrijpt u de beslissing van de regering?

(aarzelt) “De beslissing is zeker verdedigbaar, omdat er vanuit een voorzichtigheidsprincipe met een beperkte impact gehandeld wordt. Deze grens geeft geen belangrijke vertraging, omdat we de komende weken toch vooral die oudere leeftijdsgroep aan het vaccineren zijn en de jongere groepen een ander vaccin kunnen krijgen. Met die maand kopen we dus tijd om inzichten in de onderliggende risico’s van dit probleem te krijgen. Kunnen we bijvoorbeeld bepaalde personen identificeren die een risico lopen op deze complicatie? Het EMA is volop bezig met het afwegen van de voordelen en risico’s per leeftijdsgroep, de beruchte risk-benefit-ratio.”

Een analyse van University of Cambridge toont: voor twintigers die minder vaak met het virus in contact komen, wegen de risico’s op bloedstolsels niet op tegen de voordelen van het AstraZeneca-vaccin.

“Is dat die grafiek met de bolletjes? Die heb ik ook gezien. Wat we daarbij niet mogen vergeten, is dat die analyse tot stand komt op basis van gerapporteerde gevallen en niet op basis van een degelijke epidemiologische studie. 94 procent van de onderzochte bloedklonters deed zich inderdaad voor bij mensen jonger dan 55. Maar het kan zijn dat er een bias insluipt omdat heel wat landen de jongere doelgroep in de zorg voorrang gaven. Dat is ook de reden waarom het EMA geen argument ziet dat geslacht of leeftijd bepalend zijn: factoren zoals blootstelling, incidentie of vaccinatiestrategie moeten nog in kaart worden gebracht.”

Er is wel een verband met het vaccin, zegt EMA. Is dat niet belangwekkend genoeg?

“In een niet-pandemische en dus niet-dringende setting waren deze vaccins wellicht on hold geplaatst. Er is een zogenaamd ‘safety signal’: de frequentie van deze bijwerking ligt hoger dan verwacht, en duikt bovendien niet op na toediening van de vaccins van Pfizer en Moderna. Maar we zitten in het midden van een pandemie, en dus zijn er consequenties. Het alternatief is dat je het virus verder laat circuleren. Iedere week uitstel zouden er mensen opgenomen worden en overlijden doordat we vaccins niet inzetten.

“Ondanks die zeldzame bijwerking, staan de voordelen namelijk buiten kijf. Het bedrijf zal nu ook een zogenaamde DHCP-brief versturen, ‘Dear Health Care Provider’. Men hoopt de impact van die voorvallen te kunnen beperken door alle zorgverstrekkers ervan bewust te maken. Het is bij een aantal van die gerapporteerde patiënten namelijk juist fout gelopen omdat men er niet aan dacht.”

Vandaar ook uw aarzeling in het begin?

“Er waren een aantal mensen binnen de Hoge Gezondheidsraad die zich afvroegen: ‘Waarom houden we ons nu toch niet aan dat EMA-advies?’ Je kan zelf kiezen voor die leeftijdsgrens, zoals vele buurlanden al eerder deden, of je kan de lijn van het EMA consequent volgen. Nu wijken we daar wel van af. Niet permanent, maar toch ... Het is wel een verandering.

“Kijk, er is uitvoerig over gediscussieerd en ons finaal advies verschilt niet zo heel sterk van de beslissing van de regering. Niet alleen leeftijd en blootstelling speelt een rol, maar ook het gegeven dat we naast individuele voordelen ook een voordeel voor de gemeenschap nastreven, de groepsimmuniteit. Dit is een delicate en complexe afweging.”

U zegt delicaat en complex, het brede publiek ziet alweer een vreemde bocht. In een bevraging van Test Aankoop geeft bijna zes op tien Belgen aan dat deze AstraZeneca-discussie het vertrouwen schaadt. Merkt u dat?

“Ik krijg vooral talloze mails van burgers die ongerust zijn omdat ze zelf ooit een trombose of een bloeding hebben meegemaakt. Die kan ik onmogelijk allemaal beantwoorden, maar bij deze wil ik graag nog even benadrukken dat de gerapporteerde gevallen intussen goed beschreven zijn. Daar zat niemand bij met een voorgeschiedenis van trombose, en ook niemand die antistollingsmedicatie nam. Het is dus geen risicofactor.

“Omgaan met risico’s en ratio’s is heel moeilijk. Veel mensen willen het liefst een zwart-wit verhaal: een vaccin met nul procent risico. Dat is een onrealistische verwachting. Niemand heeft ooit beweerd dat zeldzame bijwerkingen na vaccinatie nooit voorkomen, een tekort aan bloedplaatjes is bijvoorbeeld een gekende complicatie bij het mazelenvaccin, dat constant aan alle baby’s wordt toegediend. Maar je moet die bijwerkingen in perspectief plaatsen.

“Soms heb ik de indruk dat mensen het makkelijker vinden om te aanvaarden dat je in het ziekenhuis belandt en misschien zelfs sterft door infectie met het virus, dan dat je een zeldzame complicatie van een vaccin oploopt. Dat is het lot versus de keuze, en daar speelt wellicht de menselijke psychologie. In ons land is er echter nog niemand overleden aan een vaccin. En er zijn wel al een paar tienduizend Belgen overleden aan Covid-19.”

Het geharrewar helpt natuurlijk niet. Veel mensen voelen zich simpelweg niet goed geïnformeerd, blijkt uit diezelfde bevraging.

“Nochtans doen we niet anders dan erover communiceren, er zijn goede informatieve sites en media staan bol van de informatie. Ik vrees dat heel wat mensen zich afsluiten omdat het te veel wordt, al die nuance leidt niet tot een helder verhaal. Ik ben zelf ook heel erg op zoek naar een gepaste manier om risico’s te communiceren met de leek. Ik zag op Twitter een Nederlandse viroloog (Marion Koopmans, MIM) aangeven: de kans op trombose na vaccinatie met AstraZeneca zit ergens tussen de kans op overlijden door een aanval door een hond en de kans op overlijden door bliksem.

“Misschien moeten we wel meer werken met dat soort laagdrempelige vergelijkingen, zoals nu gebeurt met de pil, die een grotere kans op trombose geeft dan het AstraZeneca-vaccin. Eigenlijk kan je naar gelijk welke bijsluiter kijken en een kans op zware complicaties ontwaren, ook bij de pijnstillers of ontstekingsremmers die veel mensen zonder nadenken innemen.”

Anderzijds: de rush deze week om op QVax, de centrale reservelijst voor vaccins, te registreren, moet u ook hoopvol stemmen, niet?

“Dat klopt. Er zijn duidelijk ook mensen die het ruimere plaatje willen. De vraag naar vaccins is groter dan het aantal weigeraars.”

Straks komen er nog twee belangrijke vaccins bij: Johnson & Johnson en Curevac. Van beiden loopt een klinische studie in het Centrum voor Vaccinologie waar u diensthoofd bent. Wat kunnen we daar nog van verwachten?

“Het vaccin van Johnson & Johnson is door het EMA al goedgekeurd als 1-dosis-schema, dus dat is heel positief. In de wandelgangen hoor ik wel dat de eerste leveringen mogelijk nog niet voor 19 april zouden zijn. Laat ons vooral hopen dat ze dat de komende maanden goedmaken.

“Wat CureVac betreft is de studiepopulatie sinds begin deze week volledig, maar informatie is er nog niet. Er is sowieso wat vertraging. De rekrutering van deelnemers kwam pas goed op gang in februari-maart en we stoten ook op moeilijkheden om mensen in onze studie te houden, omdat de oudere groep nu allemaal een uitnodiging krijgt voor vaccinatie. De vaccins staan nu ingepland voor juni. Dat gaat sowieso nipt worden.”

De miljoenen prikken met de mRNA-vaccins van Pfizer en Moderna zorgen intussen amper voor problemen. Moeten we daar niet wat meer op focussen?

“Dat mag inderdaad wel eens benadrukt worden. Met Pfizer vaccineren we al vier maanden op grote schaal, en ook tienduizenden personen in klinische studies worden verder opgevolgd. Sommigen zitten al een jaar in dat traject. Zorgwekkende signalen zijn er niet, en die opvolging gebeurt heel nauwgezet. Zelfs als iemand met een gebroken been op de afdeling orthopedie beland, wordt dat gerapporteerd.

“In de landen waar die vaccins al op grote schaal zijn toegediend, kunnen de maatregelen al beginnen lossen. We zijn écht zeker dat die vaccins doen wat ze moeten doen. Of ze dat ook zullen blijven doen, met de komst van nieuwe varianten, is natuurlijk maar de vraag. Ik merk dat mensen al kregelig worden als je dat opwerpt, ook al beschikken we over alle tools om snel bij te sturen.”

Het volgende debat is al gearriveerd. Wat vindt u: moeten vaccinprivileges mogelijk zijn?

“Dat vind ik een heel moeilijke vraag, waar ik nog te weinig over nagedacht heb. In een context zoals de huidige, met veel viruscirculatie en een hoge incidentie, vind ik dat je het lot niet moet tarten. De bewijskracht dat vaccinatie ook asymptomatische transmissie voorkomt, is nog niet zo robuust. Ik begrijp dat mensen staan te popelen, maar in dit stadium zou ik sowieso voorzichtig blijven.”

Toch valt het op hoe individualistisch we redeneren, of het nu gaat over vaccinrisico’s of vrijheid. Een ander iets ‘gunnen’, zoals moraalfilosoof Patrick Loobuyck in deze krant stelde (DM 8/4), lijkt allesbehalve evident.

“Ik ben het daar zeker mee eens, ik mis vooral mildheid en solidariteit. Ze zullen het niet graag lezen, maar recent had ik een discussie met een aantal van mijn geneeskundestudenten die zeiden: ‘Ze pakken een jaar af van ons leven. Reken dat voor 100.000 studenten die gemiddeld honderd jaar worden, dan zijn er 1.000 mensenlevens opgeëist.’ Dat was de logica van die studenten. Ik was toch wel wat beschaamd. Je gaat een jaar op uw tanden bijten toch niet gelijkstellen aan een mensenleven dat afgenomen wordt? Al moet ik die mildheid ook zelf tonen. Het geeft wellicht aan hoe diep ze zitten.”