‘Het is vreemd dat er in Vlaanderen geen islamitische scholen zijn’: filosoof Leni Franken

Bijna 70.000 Vlaamse leerlingen volgden vorig schooljaar het vak islamitische godsdienst. Goed voor 9,2 procent van alle leerlingen in het lager onderwijs en 6,6 procent in het secundair onderwijs. Ter vergelijking: tien schooljaren ervoor was dat nog respectievelijk 5,4 procent en 3,6 procent. In het buitengewoon onderwijs lopen de cijfers gelijk. “In het officieel onderwijs – de katholieke scholen dus buiten beschouwing gelaten – is hun aandeel tot meer dan 20 procent gegroeid”, zegt Leni Franken. “Dat zien we eigenlijk in heel Europa: het aantal moslims stijgt en dus ook de vraag naar islamitisch onderwijs.”

Het zorgt ervoor dat steeds meer landen in Europa zich de vraag stellen: wat is de plaats van de islam op school? “Die vraag werd vooral urgent na de aanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten”, zegt Franken.

Waarom juist dan?

“Omdat men het gevaar zag van door de islam geïnspireerde opvattingen. Uiteraard kan je niet zeggen dat die aanslagen het werk waren van dé islam, want er bestaat niet zoiets als dé islam. Maar hoe je het ook draait of keert: de aanslagen waren het werk van extremisten die in naam van bepaalde interpretaties van de islam handelden.

“Latere aanslagen in Londen, Madrid, Parijs en Brussel bevestigden dat beeld. Plots ging het niet meer om een ver-van-ons-bedshow, maar om een probleem dicht bij ons. Dat heeft veel landen doen beseffen dat ze moesten nadenken over de plaats van de islam in het onderwijs.”

Ook ons land?

“In Vlaanderen schoten we in de jaren 90 al in actie. In 1996 werd de Moslimexecutieve opgericht om moslims een officiële vertegenwoordiging te geven en in 1998 startte de Erasmushogeschool in Brussel met de opleiding tot islamleerkracht.

“Toch kwam de grote bewustwording er pas na 9/11: de eerste Vlaamse leerplannen kwamen er in 2001. Best laat als je weet dat de eerste lessen islamitische godsdienst al in 1978 gegeven werden. Bovendien was de beginperiode van islamitische godsdienst in het Vlaams onderwijs erg chaotisch verlopen, met een grote invloed vanuit Saudi-Arabië en geïmporteerde leerkrachten die de taal niet spraken.”

Hoe is de situatie nu in Vlaanderen?

“In 2013 zijn de leerplannen vernieuwd en waren er voor het eerst ook handboeken. De vorige minister van Onderwijs, Hilde Crevits (CD&V), stelde in 2016 een actieplan op met strengere criteria voor de opleiding van leerkrachten islam, de organisatie van bijscholingen en de aanstelling van meer inspecteurs.

“Er worden dus stappen gezet – intussen zijn er vijf Vlaamse hogescholen die de opleiding tot islamleerkracht geven – maar de vraag naar islamitische godsdienst op school stijgt zo sterk dat het aanbod van geschoolde leerkrachten nog altijd niet volstaat. In Vlaanderen is een groot deel van de leerkrachten dat islamitische godsdienst geeft onvoldoende geschoold. Slechts 10 procent heeft het vereiste diploma, 25 een bekwaam geacht diploma. Dat is een prangend probleem. Veel andere Europese landen hebben hetzelfde probleem.”

En in Franstalig België?

“Daar is de situatie nog erger. De eerste leerplannen kwamen er pas in 2010, gevolgd door erg beperkte algemene richtlijnen voor alle levensbeschouwelijke vakken in 2013. Wel is er sinds enkele jaren een opleiding voor islamleerkrachten aan de UC Louvain.”

U schrijft dat de handboeken die vandaag gebruikt worden in Vlaanderen niet volstaan. Waarom niet?

“De handboeken die het Centrum voor Islam Onderwijs aanraadt, geven een heel traditionele lezing van de islam, met veel aandacht voor de leer en juiste gedragingen. Moeilijke thema’s zoals de verhouding tussen geloof en wetenschap komen amper aan bod.

“Zo staat er letterlijk dat ‘de islam alles wat kennis, vrije meningsuiting in de weg staat, opgeheven heeft’. Dat klopt niet: bepaalde interpretaties van de islam eren die vrije meningsuiting zeker, andere totaal niet. ‘De profeet Mohammed was altijd liefdevol en barmhartig in zijn handelingen tegenover andere mensen’, staat er ook in. Elke geschiedkundige weet dat dat niet klopt. Mohammed trok op een gegeven moment zelf ten oorlog. Of een zin als: ‘De mensen met een zwak geloof die niet nadenken over het leven in het hiernamaals of Allah minder gedenken, zijn meer geneigd om fouten te begaan.’ Deze onzin hoort toch niet thuis op onze schoolbanken?

“Er is een tekort aan experts die hier geschoold zijn en op een kritische manier naar de plaats van de islam in onze sociaaldemocratische samenleving kunnen kijken. Net zoals wij met de invulling van de imamopleiding worstelen, hebben veel Europese landen moeite met de inbedding van een studie van de islam op universitair niveau. Terwijl dat net nodig is om goede handboeken te maken.”

Wij kunnen dat wel jammer vinden, maar in Vlaanderen mag de moslimgemeenschap zelf bepalen wat er tijdens de les islamitische godsdienst onderwezen wordt.

“Dat klopt, maar ik vind het problematisch mochten citaten zoals deze in een door de overheid gesubsidieerd vak onderwezen worden.”

Hoe kunnen we dat tegengaan?

“In Vlaanderen lossen we dat op door samen met de Moslimexecutieve te bekijken wat er wordt onderwezen. Zo mogen leerplannen bij ons niet tegen de mensenrechten en de rechten van het kind indruisen.

“In de academische wereld pleiten sommige experts voor het onderwijzen van een Europese islam of een kritischer lezing van teksten die meer met hun ontstaanscontext rekening houdt. Door bijvoorbeeld aan te leren dat de jihad ooit een oproep was tot het opnemen van de wapens maar ook gelezen kan worden als een morele strijd om het goede te doen en je tegen verlokkingen te verzetten. Tegelijk duiken ook daar in heel Europa discussies over op. Mag de overheid zo’n Europese islam opleggen, bijvoorbeeld? En hoe ziet die er dan uit?”

Volgens u oefent Turkije een sterke invloed uit op ons islamonderwijs. Waar leidt u dat uit af?

“De handboeken die in Vlaanderen gebruikt worden, zijn uitgegeven door Diyanet, het Turks ministerie voor Religieuze Zaken. De leerplannen uit 2013 mogen tegenover die uit 2001 dan wel verbeterd zijn, ze zijn wel gebaseerd op Turkse leerplannen. Soms zijn ze zelfs letterlijk overgenomen: in het leerplan staat een oefening waarbij de leerkracht leerlingen op een schaal van 1 tot 5 kan evalueren. Een van de evaluatiecriteria is ‘goed gebruik van het Turks’. Ook staat de bibliografie vol Turkse auteurs en geen Belgische of Nederlandse.

“Dat vertaalt zich onder meer in een sterk soennitische kijk op de islam en nauwelijks aandacht voor de sjiitische leer. Globaal behoort zo’n 90 procent van de moslims tot het soennisme en zo’n 10 procent tot het sjiisme – een verhouding die we ook in België terugvinden. Moslimleerlingen in Vlaanderen, en elders in Europa, krijgen meestal de soennitische traditie voorgeschoteld op school, maar dat strookt niet altijd met hun eigen invulling van de islam. Je zou het kunnen vergelijken met een vak ‘christendom’ waarin de katholieke traditie de norm is, ook al zitten er ook protestantse en orthodoxe leerlingen in de les.”

In uw boek onderscheidt u twee mogelijke manieren waarop Europese landen de islam een plaats geven in het onderwijs. Wat zijn die?

“De klassieke levensbeschouwelijke vakken zoals wij die kennen, gaan er eigenlijk vanuit dat je een levensbeschouwing enkel kan begrijpen als je die van binnenuit bestudeert. Eigenlijk vertrekt zo’n benadering vanuit de vraag: ‘Hoe kan ik van een leerling een goede gelovige maken?’ Dat is onderwijs ín een religie. Daarnaast kan je ook lesgeven óver religie, en dus ook over de islam. In zo’n vak kijk je als buitenstaander naar alle levensbeschouwingen: waarom geloven mensen en wat doen ze? De Scandinavische landen hebben bijvoorbeeld zo’n vak.

“Maar eigenlijk bestaat er nog een mengvorm. Denemarken, Noorwegen, Zweden en het Verenigd Koninkrijk vragen al hun scholen om een vak over religie te geven. In Nederland is er een basiscurriculum geestelijke stromingen voor alle lagere scholen. Aangezien bijna al deze landen ook islamitische scholen hebben – net zoals wij katholieke scholen hebben – krijgen leerlingen daar zowel les óver levensbeschouwingen, als ín de islam.”

Vlaanderen heeft geen islamitische scholen. Zijn wij daarin een uitzondering?

“Veruit. De meeste Europese landen hebben zulke scholen, zelfs het zeer seculiere Frankrijk. Maar ook binnen België is Vlaanderen de vreemde eend in de bijt: Brussel heeft vier islamitische scholen – binnenkort opent er een vijfde – en ook Charleroi heeft plannen. Het is dus vreemd dat er geen islamitische scholen zijn in Vlaanderen, zeker gezien onze grondwet.”

Leg dat eens uit?

“Artikel 24 van de grondwet bepaalt dat het onderwijs vrij is en dat iedereen het recht heeft om een school op te richten zonder voorgaande inmenging van de overheid. Het is op basis van dat recht dat de meeste scholen in Vlaanderen katholieke zijn. Al zijn er daarnaast ook onder meer protestantse en joodse scholen. Maar dus geen islamitische. Vreemd, want er is wel vraag naar zulke scholen (de voorbije jaren werd zowel in Genk als Mechelen tevergeefs geprobeerd een islamitische school op te richten, PG).

“Als je kiest voor dit model – vrijheid van onderwijs en gelijke subsidiëring voor elke school – dan moet je elke levensbeschouwing de kans geven om scholen op te richten.”

Waarom zou het goed zijn dat er islamitische scholen komen?

“Moslims zouden zich er meer in hun eigen religieuze identiteit gewaardeerd door kunnen voelen. Veel geseculariseerde Belgen hebben misschien weinig behoefte aan zo’n onderwijs, maar vanuit de moslimgemeenschap is dat blijkbaar wel een nood.

“Natuurlijk moet je de leerplannen van zo’n school wel controleren als je die subsidieert. Maar als ik kijk naar het buitenland zou dat echt niet het probleem mogen zijn: zulke scholen zijn geen voedingsbodem voor radicalisering.”

Terug naar de twee verschillende vormen van lesgeven. Lesgeven over de islam is vergelijkbaar met een vak als LEF (levensbeschouwing, ethiek en filosofie) waar u al jaren voor pleit. Ook die aanpak loopt niet altijd van een leien dakje, zo ondervonden enkele Scandinavische landen.

“Zij merkten dat hun onderwijs over levensbeschouwingen sterk gemarineerd is in het lutheranisme waardoor leerkrachten met een westerse bril naar andere levensbeschouwingen kijken. Het klassieke voorbeeld is dat religies een schepper en stichter hebben, wat bijvoorbeeld botst met het boeddhisme en hindoeïsme.

“Specifiek voor islamonderwijs vertaalt zich dat in een zeer essentialistische kijk op de islam, alsof er maar één ware vorm van die religie bestaat. Vaak is dat dan de soennitische lezing van de islam. Terwijl de islam, net als alle levensbeschouwingen, heel divers is.”

Hebben die problemen uw visie op LEF bijgestuurd?

“Neen. Dat zijn problemen die zich ook stellen in onderwijs ín de islam en die je kan oplossen. Ik denk dat lesgeven over levensbeschouwingen en lesgeven in een religie elkaar kunnen aanvullen. In Zweden en het Verenigd Koninkrijk is daar onderzoek naar gedaan. Men heeft er moslimleerlingen geïnterviewd die zowel een verplicht vak over levensbeschouwingen als lessen over de islam kregen. Volgens hen botste dat niet, de twee verrijkten elkaar net. Zoiets kan ook voor België inspirerend zijn.”

Leni Franken en Bill Gent, Routlegde (2021), Islamic Religious Education in Europe, A Comparative Study, 328 p.