AFP or licensors

Waarom saboteert Israël kernsite in Iran? En waarom is het land zo hard tegen een nieuw nucleair akkoord gekant?

De aanval op de nucleaire site van Natanz in Iran, die vrijwel zeker door Israël is uitgevoerd, is een slag voor het kernprogramma van het land. Het voorval zou ook een fatale slag kunnen toebrengen aan de prille onderhandelingen over een nieuw nucleair akkoord. Waarom saboteert Israël Iran? En waarom is het land zo hard tegen zo'n akkoord gekant?

analyse
Bert De Vroey
Bert De Vroey is buitenlandjournalist bij VRTNWS, en volgt de VS en Israël op de voet.

1. Is het zeker dat Israël de stroomstoring veroorzaakte?

Dat lijdt nog weinig twijfel. Amerikaanse en Israëlische bronnen bij de inlichtingendiensten hebben dat bevestigd tegenover Amerikaanse en Israëlische media. Bovendien zijn er al eerder vergelijkbare sabotage-acties geweest. Ook in juli vorig jaar was er in Natanz al een ontploffing. Vorige week liep een Iraans schip dat stilligt op de Rode Zee averij op na een geheimzinnige explosie (mogelijk met kleefmijnen). In Syrië worden geregeld konvooien of bases gebombardeerd van pro-Iraanse milities.

Telkens gaat de verdenking uit naar Israël, en telkens weer is de Israëlische reactie er één van bevestigen noch ontkennen. Ook nu weer herhaalt de Israëlische premier Benjamin Netanyahu dat Israël zich zal blijven verweren tegen Iraanse agressie en nooit zal toelaten dat Iran zich nucleair kan bewapenen - zonder daarom in te gaan op het concrete recente incident in Natanz. 

Israël balanceert daarmee op de grens tussen intimidatie en een openlijke provocatie, wat door Iran gelezen zou kunnen worden als een oorlogsverklaring. De schimmige mist die rond elk incident wordt opgetrokken moet een verdere escalatie voorkomen, al kijkt de hele wereld daar intussen dwars doorheen.

Bekijk hier een bijhorende reportage uit "Het Journaal" over de sabotage van de nucleaire site in Iran (en lees eronder voort):

Videospeler inladen...

2. Waarom vreest Israël Iran?

Israël heeft goede redenen om beducht te zijn voor Iran. Al sinds de islamitische Iraanse Revolutie van 1979 is het aartsvijand nummer 1 voor de radicale ayatollahs van Teheran. Vorig jaar nog noemde de hoogste geestelijke leider Khamenei het een "dodelijk schadelijk aanhangsel" aan de regio dat "uitgeroeid" diende te worden. Waar heel wat Arabische landen zich de facto hebben neergelegd bij de vestiging van de Joodse staat en sommige ook al formeel vrede hebben gesloten en diplomatieke relaties aanknoopten, blijft Iran zich profileren als onverzoenlijke vijand van "het zionistische regime". 

De dreiging van Iran is niet louter retorisch. Stilaan weet Israël zich omsingeld door pro-Iraanse strijdkrachten. In het noorden is er de zwaarbewapende sjiitische militie Hezbollah, die Israël met raketten onder vuur kan nemen. In het zuiden zijn er de radicale milities van Hamas en vooral Islamitische Jihad, die banden onderhouden met Iran. En in het oosten hebben troepen van de Iraanse Revolutionaire Garde en pro-Iraanse milities zich genesteld in Syrië.

Een conventionele oorlog op die drie fronten tegelijk zou Israël wellicht nog aankunnen, al zou zo'n uitdijend conflict ook in eigen land een zware tol kunnen eisen. Waar Israël vooral voor beducht is, is dat Iran ook kernwapens zou kunnen ontwikkelen en inzetten. Daarom voert het al jarenlang een min of meer geheime oorlog tegen de Iraanse nucleaire installaties - om telkens weer de ontwikkeling van het kernprogramma te saboteren en vertragen. 

3. Waarom vreest Iran Israël?

Wat in dit verhaal vaak weinig belicht wordt, is dat Israël zelf intussen een stevig nucleair arsenaal heeft ontwikkeld. Ook daarover wordt officieel niet gecommuniceerd. Het Zweedse vredesinstituut SIPRI  schat het aantal Israëlische kernwapens nu op 90. Tegen de achtergrond van die dynamiek, en vanuit een "realpolitieke" benadering van veiligheidskwesties, ziet de mogelijke ontwikkeling van Iraanse kernwapens er niet eens zo verrassend uit. 

Bovendien wordt Israël door Iran niet alleen als een bondgenoot van de VS beschouwd (die andere aartsvijand van Teheran), maar ook als een vooruitgeschoven buitenpost. Komt daar nog bij dat Israël de voorbije jaren toenadering heeft gezocht (en gevonden) tot soennitische Arabische landen waarmee Iran eveneens in een gevaarlijk escalerende competitie is verwikkeld - vooral dan Saudi-Arabië. 

Dat machtsspel van allianties, bewapening en oorlogsvoering via zogenoemde proxies (bevriende milities en strijdkrachten in andere landen) creëert een gevaarlijke situatie, waarin misverstanden en misrekeningen op de loer liggen en een war by accident nooit helemaal denkbeeldig is. Iran mag dan al door Israël als een islamistische bedreiging worden gezien, Iran zélf voelt zich eveneens bedreigd. 

4. Wat valt er te zeggen voor een deal met Iran?

De Iraanse leiders zijn allerminst doetjes. Het klopt dat ze graag stokebrand spelen in Syrië, Jemen, Libanon of Gaza. Het valt niet te ontkennen dat ze brutale buitenlandse terreuroperaties hebben opgezet. En hoewel Iran formeel een democratie is, met vrije verkiezingen, is het tegelijk een politiestaat waar heel wat rechten en vrijheden verregaand beknot worden. 

Maar Iran is Noord-Korea niet: het is geen irrationeel of onberekenbaar regime. De Amerikaanse gewezen geheim agent Robert Baer noemde Iran 12 jaar geleden al "the devil we know": een vijandige regionale grootmacht, jazeker, en vaak handelend als een rogue state of schurkenstaat. Maar tegelijk een land dat beredeneerd en pragmatisch zijn doelen nastreeft en waarmee je  - ondanks de vijandige gevoelens en tegengestelde belangen -  zaken kan doen. 

Dat was ook de ratio achter het Joint Comprehensive Plan of Action of de nucleaire deal die onder oud-president Barack Obama met Iran werd gesloten. In ruil voor de opheffing van economische sancties verklaarde Iran zich bereid de verrijking van uranium te beperken tot op een laag niveau  - geschikt voor kernenergie en medische toepassingen, maar niet voor de productie van kernwapens. Dat werd gemonitord en gecontroleerd door het Internationaal Agentschap voor Atoomenergie. Zoals bekend werd de deal door voormalig president Donald Trump opgeblazen en heeft Iran zich sindsdien niet langer aan de afspraken gehouden.  

5. Waarom heeft Israël juist nu ingegrepen?

De timing van de sabotage-actie in Natanz is allicht niet toevallig. Dat Israël net nu heeft ingegrepen, kan met meerdere overwegingen te maken hebben. 

  • Vorige zaterdag vierde Iran de Dag van de Nucleaire Technologie. President Rouhani woonde de activering bij van nieuwe en krachtigere centrifuges op de site van Natanz. Vanuit het perspectief van de nucleaire deal kon dat beschouwd worden als een provocatie: een ongeoorloofde stap voorwaarts in het verrijkingsproces, een stap dichter bij kernwapens. Uitgerekend de dag daarna viel de site door een stroompanne plat, als een vernederende vingerwijzing: waag het niet, wij komen tussenbeide
  • Sommige Israëlische waarnemers zien een verband met de binnenlandse politieke situatie in Israël. Netanyahu's positie is verzwakt door bezwarende getuigenissen tegen hem op zijn proces voor corruptie en machtsmisbruik. Tegelijk moet (en wil) hij een nieuwe regering op de been brengen waarvoor hij nog wanhopig naar partners zoekt. Sommige rechtse partijen zijn best te vinden voor een harde anti-Iran-politiek, maar wilden niet langer met Netanyahu samenwerken. In het licht van een escalatie met een buitenlandse vijand zouden die bezwaren kunnen wegsmelten. Nu al lijkt Naftali Bennett van het radicaal-rechtse Yamina zijn veto tegen Netanyahu opzij te willen schuiven. Iran als versneller van de Israëlische regeringsformatie? Het valt niet uit te sluiten.
  • De meest voor de hand liggende reden voor de Israëlische interventie in Natanz is evenwel de start van onderhandelingen, vorige week in Wenen, over een mogelijk nieuw akkoord met Iran over het Iraanse kernprogramma. De Verenigde Staten, onder leiding van president Joe Biden, zijn in principe gewonnen voor een nieuwe deal. Toch beloven de gesprekken  aartsmoeilijk te worden, en voorlopig praten Amerikanen en Iraniërs nog niet rechtstreeks met elkaar. De weg is dus nog bitter lang, maar mochten de onderhandelingen uitmonden in een nieuwe deal die door Washington en de wereld aanvaard en gecontroleerd wordt, zou Israël geïsoleerd komen te staan. Netanyahu hecht geen greintje geloof aan de goede Iraanse intenties. Het valt niet uit te sluiten dat hij gegokt heeft, en dat hij niet alleen de draaiende centrifuges van Natanz wou saboteren, maar ook de diplomatieke molen die is gaan malen in Wenen. 
AFP or Licensors

6. Wat kunnen de gevolgen zijn?

De kans bestaat dat Iran nu terugslaat op de een of andere wijze. Acties tegen Israël van Hezbollah of beschietingen vanuit Gaza of Syrië zouden meteen ook de gesprekken in Wenen torpederen - tijdelijk of voorgoed. Iran zal dus allicht voorzichtig manoeuvreren, maar de spanning in de regio is hoe dan ook weer wat opgevoerd.

De vraag is intussen of de regering-Biden op de hoogte was van het Israëlische plan - en meer zelfs: of ze daarvoor het licht op groen heeft gezet. Indien dat inderdaad zo was, dan hebben ook de VS Iran de wacht aangezegd: "we willen praten, maar laten niet alles gebeuren". Indien Biden en zijn ministers niét op de hoogte waren, dan zal dat de relaties met Netanyahu niet bepaald ten goede komen. 

In beide gevallen is dit een moment waarop het dubbeltje twee kanten op kan rollen. Ofwel blijkt de diplomatieke dynamiek sterk genoeg om dit te overleven, ofwel evolueert alles weer richting bewapening en escalatie. Netanyahu heeft andermaal gedurfd gegokt, het is nu afwachten wie zal winnen of verliezen. 

Bekijk hier de reportage en interviews over de kwestie in "Terzake":

Videospeler inladen...

Meest gelezen