Hoe een acteur president van Oekraïne werd (en nu neus aan neus met Poetin staat)

oor Volodymyr Zelensky, president van Oekraïne, was zijn jarenlange acteercarrière naar eigen zeggen een goede leerschool voor een politieke loopbaan. “Politiek is als slechte cinema: mensen drijven dingen te ver, ze overreageren. Als ik met politici praat, zie ik dat in hun gelaatsuitdrukkingen. Als ik zo’n scène zie, bekijk ik dat als een producer en denk ik: stop hier toch mee. Niemand gaat dit geloven!” 

Hoe het met de acteerkwaliteiten van Vladimir Poetin gesteld is, is lastig te zeggen, maar de onervaren Zelensky kan maar beter hopen dat het spierballengerol aan de Oekraïense grens – waar Russische troepen zich verzamelen – bij slechte cinema blijft. 

Dat Oekraïne in april 2019 de politieke maagd Zelensky met een overweldigende meerderheid tot president verkoos, was vooral een afrekening met de jarenlange corruptie waarvan Oekraïense politici een handelsmerk hadden gemaakt. Ook de zittende president Petro Porosjenko, die na de revolutie in 2014 aan de macht was gekomen, bleek al snel even corrupt als zijn voorgangers. In plaats van zijn snoepjesfabriek te verkopen, zoals hij bij zijn aanstelling beloofd had, bouwde hij tijdens zijn presidentschap zijn zakenimperium alleen verder uit. Amper 9 procent van de Oekraïners had in de aanloop naar de presidentsverkiezingen nog vertrouwen in de regering; geen land deed slechter.

Niemand vertolkte dat politieke onbehagen in Oek­raïne beter dan het fictieve personage Vasyl Holoborodko. In de door Zelensky zelf bedachte serie Dienaar van het volk wordt de jonge, idealistische onderwijzer tijdens de les door een leerling gefilmd als hij een tirade tegen het corrupte establishment afsteekt. Het filmpje gaat viraal, en als bij wonder schopt de onderwijzer het, dankzij een crowdfundcampagne, tot president. De ascetische Holoborodko bindt vervolgens de strijd aan met de aan cognac en kaviaar verknochte oligarchen en slaagt zowaar waar niet één voorganger al in slaagde: hij maakt korte metten met de corruptie waar hij in de klas zo gretig tegen gefulmineerd had. 

De serie werd een enorm succes, en belandde als eerste Oekraïense reeks op Netflix. De acteur en komiek kreeg in de smiezen dat Oekraïne naar een figuur als Holoborodko snakte en stelde zich kandidaat voor de presidentsverkiezingen. De daaropvolgende maanden zouden een sprekende illustratie worden van wat in de filosofie ‘anti-mimesis’ genoemd wordt: het leven dat de kunst imiteert. 

Zelensky liet zelf die fictie en realiteit maar al te graag samenvloeien: zijn partij kreeg de naam van de serie, ‘Dienaar van het Volk’, het laatste seizoen van de show verscheen in de aanloop naar de verkiezingen, de presidentskandidaat sprak zijn volgers vanop de set toe en zelfs het begindeuntje van de serie weerklonk op zijn campagne-evenementen. De producer van de serie vatte het als volgt samen: “Mensen geloven zo hard in Zelensky’s personage dat ze de twee niet meer van elkaar onderscheiden.”

Dubieuze vriendschap

Er zijn nochtans wel wat verschillen tussen Zelensky en het personage waaraan hij zich zo graag spiegelt. Hoewel de presidentskandidaat zich maar al te graag als een man van het volk presenteert, verschilt zijn cv niet gek veel van dat van de doorsnee Oekraïense politicus. Als komiek maakte hij furore in de Oekraïense versie van Comedy Train, daarna ontwikkelde hij zich tot een populair acteur en tv-producer. Zijn bedrijf werd op 15 miljoen euro geschat en hij bezat meerdere huizen, waaronder een villa met vijftien kamers in Toscane. Dan heb je evenveel gemeen met de modale Oekraïner als Donald Trump met de vergeten Amerikaan.

Met ludieke filmpjes op sociale media en comedyshows over zijn tegenstanders slaagt Zelensky erin om geweldig veel enthousiasme op te wekken zonder ook maar iets van concrete beleidsvoorstellen uit de doeken te doen. Medewerkers en EU-diplomaten geven in interviews zelfs toe dat ze ervan schrokken hoe weinig Zelensky wist van het politieke, juridische en diplomatieke reilen en zeilen. Toch overtuigt Zelensky 73 procent van de kiezers, en wel op basis van twee beloftes: de jarenlange oorlog in Oost-Oekraïne stoppen en komaf maken met de oligarchie in zijn land.

Hoe vergaat het hem twee jaar later? Zelensky heeft inmiddels ondervonden dat het leven en de kunst lang niet altijd gelijklopen. Op het vlak van corruptiebestrijding heeft hij wel een paar overwinningen geboekt. Zo schafte hij de strafrechterlijke immuniteit van parlementsleden af, criminaliseerde hij illegale verrijking van ambtenaren en kreeg het parlement de macht om een president te kunnen afzetten. 

Maar de grootschalige hervorming van de anticorruptiewetten die hij beloofde is er nog niet gekomen. Westerse geldschieters vrezen dat die veranderingen misschien wel dode letter zullen blijven sinds Zelensky in maart vorig jaar een aantal van de voornaamste hervormers uit zijn regeringsploeg ontsloeg. Zo werd premier Oleksi Hontsjaroek ontslagen, nadat een opname gelekt was waarin hij zei dat de president nauwelijks kaas heeft gegeten van economische kwesties. De gerespecteer­de hervormers werden afgelost door politici die berucht zijn om hun banden met enkele machtige oligarchen.

Maar het grootste probleem voor Zelensky blijft zijn band met Ihor Kolomojski, een oligarch wiens PrivatBank vier jaar geleden door de staat werd genationaliseerd, nadat gebleken was dat de bank miljarden aan twijfelachtige leningen aan andere onderdelen van Kolomojski’s imperium had verstrekt. Kolomojski bezit de tv-zender waarop de serie Dienaar van het volk gedraaid werd. In de aanloop naar de verkiezingen gaf Kolomojski, die tegen de zittende president was, Zelensky airtime á volonté. Zonder zijn kapitaal en media-imperium was de komiek kansloos geweest. 

Dat Kolomojski amper een maand na de zege van Zelensky uit zijn zelf opgelegde verbanning naar Oekraïne terugkeerde, voedde alleen maar de achterdocht over de band tussen beiden. Nu probeert Kolomojski de genationaliseerde PrivatBank weer in handen te krijgen. Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) heeft voorlopig zijn miljardenlening aan Oekraïne uitgesteld tot de president daad bij het woord stelt om corruptie te bestrijden.

Lakmoesproef

Die plannen zullen wellicht nog even op zich laten wachten, nu Zelensky al zijn aandacht moet vestigen op de strijd tegen een derde coronagolf en de toenemende spanning in het grensgebied met Rusland. Sinds enkele weken brengt Rusland tienduizenden troepen naar het grensgebied, de grootste mobilisatie sinds Rusland de Krim annexeerde in 2014. Veiligheidsagenten en internationale experts breken zich de kop over de beweegredenen achter het spierballengerol van het Kremlin. 

Voor Zelensky is er weinig twijfel. “Ze willen dat het Westen bang wordt van Rusland. Ze willen de temperatuur zodanig verhogen dat het Westen zijn steun aan ons land afzwakt.” De Amerikaanse president Joe Biden sprak alvast zijn onvoorwaardelijke steun aan Oekraïne uit, al zou Zelensky graag zien dat de steun van het Westen verder gaat dan woorden. In een telefoongesprek met NAVO-topman Jens Stoltenberg herhaalde Zelensky zijn wens om zo snel mogelijk tot de NAVO toe te treden. 

Uit dat gesprek blijkt dat hij elke hoop op toenadering met de separatisten in eigen land en hun Russische bondgenoten heeft opgegeven. Hoewel geen van beide partijen bij een oorlog baat zou hebben, kan één kleine misstap of overreactie genoeg zijn om de situatie verder te laten escaleren. Voor Zelensky is het de ultieme lakmoesproef om te bewijzen dat hij wel degelijk de cool van zijn alter ego heeft, Vasyl Holoborodko.