Onder de inheemse stammen gonst het: ‘Wij zijn proefkonijn voor het vaccin van de witte man’

Toen het vaccinatieteam uit de stad voor het eerst het inheemse dorp Monte Alegre bezocht, hief de oude Aah’Txú een lied aan. “Daar komt de witte man met zijn grote haar”, zong ze in de taal van haar volk, de Gavião. Van oudsher waarschuwden de Gavião elkaar op deze manier voor de komst van indringers. Aah’Txú wandelde heen en weer en zong: pas op, gevaar!

Begin april, ruim twee maanden later, eist het coronavirus drie- tot vierduizend Braziliaanse levens per dag en is het dorp Monte Alegre diep verdeeld over het serum. Veel inwoners vrezen dat het spuitje gif bevat. Al viermaal bezocht het vaccinatieteam de kleine gemeenschap in deelstaat Maranhão, aan de rand van de Amazone waar het oerwoud overgaat in savannelandschap. Schoorvoetend accepteerde iets meer dan de helft van de 43 volwassenen een prik, de anderen durfden nog niet. Na het paasweekend komen de medici daarom voor de vijfde keer.

Dorpshoofd Myy’Paw (55) behoort tot de weigeraars, vertelt ze zittend voor haar lemen huis terwijl de schemering invalt. Goede Vrijdag is bijna ten einde, krekels schuren tjirpend hun vleugels over elkaar, in de donkere bosrand voeren kikkers een luid gesprek. “Van mij mag iedereen het vaccin nemen, maar ik neem het niet”, zegt ze. Haar wangen zijn versierd met traditionele verf, om haar vinger zit een ring die haar verbindt met de christelijke God.

Myy’Paw kreeg in de jaren zeventig van Amerikaanse missionarissen haar doopnaam Irene, maar het duurde tot april vorig jaar voordat ze de Heer vond. “Voorheen dronk ik, ging ik naar feestjes, ik loog. Ik was afgedwaald.” Nu bewandelt ze het rechte pad en vertrouwt ze volledig op God. Ook het vaccinvraagstuk laat ze aan Hem over, ze wacht nog op een teken.

Virusvariant P1

Brazilië telt bijna een miljoen inheemsen, die veelal leven in afgelegen dorpen in en rondom de Amazone. In het verleden waren Europese ziekten als mazelen en pokken dodelijker dan de wapens van de witte nieuwkomers. Dit keer maken hun leefomstandigheden de inheemsen extra kwetsbaar. In het regenwoud ontbreekt vaak basale zorg, laat staan dat dorpen beschikken over beademingsapparatuur. Grote families wonen samen in één huis en het gemeenschapsleven leent zich slecht voor het houden van sociale afstand.

“Wanneer het virus een dorp bereikt, raakt vrijwel iedereen besmet”, zegt Adriano Jerozolimski van de inheemse belangenorganisatie Floresta Protegida via de telefoon. De bioloog werkt al twintig jaar in het regenwoud met Kayapó-volkeren langs de rivier de Xingú in deelstaat Pará. “Het virus verspreidt zich razendsnel, vooral via rondlopende kinderen.”

De variant P1 die vorig jaar in Amazonestad Manaus ontstond, heeft inmiddels heel Brazilië op de knieën. Al 373.000 mensen kwamen om. Alleen een grootschalige vaccinatie lijkt het tij te kunnen keren, maar het land dat tot voor kort in de regio koploper was met massale inentingscampagnes tegen ziektes als mazelen, loopt in deze pandemie hopeloos achter de feiten aan.

De corona bagatelliserende president Jair Bolsonaro schamperde over het nut van vaccins en wees vorig jaar een aanbod van Pfizer af, dat 70 miljoen doses wilde produceren voor Brazilië. Priklocaties in het hele land kampen met grote tekorten. Tot nog toe kregen 23 miljoen van de 210 miljoen Brazilianen een eerste dosis van het Britse AstraZeneca of het Chinese CoronaVac, waarvan de werkzaamheid twijfelachtig is. “Onze domme overheid voorzag niet dat een gebrek aan vaccins de bottleneck zou worden”, sneert Jerozolimski.

Monte Alegre, het dorp dat op slot ging

Na de lange reis naar verre inheemse dorpen werden de vaccinatieteams van het inheemse zorgstelsel Sesai de afgelopen maanden vaak allesbehalve warm ontvangen. Alarmerende nepnieuwsberichten waren hen vooruitgesneld. Ook in de minder afgelegen gemeenschappen, zoals het inheemse gebied Governador in Maranhão, heerst het wantrouwen.

In het kleine territorium wonen circa 1.700 Gavião verspreid over vijftien dorpen. Het dorpje Monte Alegre (Waa Her Cre in de eigen taal) telt zo’n twintig gezinnen, hun houten en lemen huizen vormen een cirkel rond een centrale open plek. Vanaf elk huis loopt een paadje door grasland naar het dorpsplein waar conflicten worden opgelost en jonge stellen trouwen.

Op dat ronde zandplein kwamen de dorpelingen een jaar geleden samen om een nieuwe dreiging te bespreken, een virus uit het verre oosten. Monte Alegre ging op slot, besloot de vergadering. Mannen hielden per toerbeurt de wacht bij de ingang. Maandenlang kwam er niemand van buiten in de gemeenschap. Veel dorpelingen die voorheen hun producten verkochten in de nabijgelegen stad Amarante, beleefden zware maanden. De lockdown had succes: slechts een enkeling raakte besmet, een grote uitbraak bleef uit.

Rondom die tijd vond in het dorp nog een grote gebeurtenis plaats: een opleving van het evangelische geloof. “Mensen begonnen uit zichzelf te bidden en te huilen”, vertelt dorpshoofd Myy’Paw. Ook zij werd bevangen door de Heer. De inheemse pastoor Rubens Sansão (46) beklom geregeld de heuvel naast het dorp om God te vragen de Gavião te behoeden voor honger en ziekte.

Het religieuze vuur slonk in de loop van het coronajaar bij velen terug naar het oude formaat van waakvlam. Op paaszondag komt een klein gezelschap samen voor het huis van de pastoor. Myy’Paw zakt op de knieën en strekt de open handen richting de hemel. Uit een speaker klinken kabbelende klanken terwijl de aanwezigen ieder in hun eigen woorden zich richten tot de Vader.

Net als Myy’Paw verzet pastoor Rubens zich tegen inenting. Hij kan er zijn baan bij de lokale brandweer door verliezen, maar zijn angst is vooralsnog groter. “Wij inheemsen zijn altijd als laatsten aan de beurt. Waarom krijgen we het vaccin nu als eersten?” Het is een theorie die zich in de dorpen nog sneller verspreidde dan het virus: de inheemsen als proefkonijn voor het medicijn van de witte. Op televisie zag Rubens dat mensen overleden aan bijwerkingen. “Mijn neef kreeg een prik en was daarna te zwak om te voetballen.” Hij richtte zich tot God, maar die gaf nog geen antwoord.

Eeuwen van leed

Rubens’ argwaan stoelt op eeuwen van inheems leed. Dankzij een lange emancipatiestrijd veroverden de oorspronkelijke Brazilianen een beschermde positie, die ze desondanks voortdurend moeten verdedigen tegen illegale houtkap en land- en mijnbouw. De rechts-nationalistische Bolsonaro voedt het wantrouwen, hij beschouwt de Amazone als wingewest en haar inwoners als een obstakel.

Toch, ondanks een vrijwel totaal gebrek aan federale coronamaatregelen, functioneerden sommige reflexen in het Braziliaanse zorgstelsel wel: zo kregen de kwetsbaarsten prioriteit. De eerste vaccins werden gereserveerd voor het zorgpersoneel, de ouderen en de inheemsen. Medewerkers van Sesai trokken met koelboxen vol CoronaVac de jungle in.

Steeds meer afgelegen dorpen beschikken over internet, vertelt Jerozolimski van Floresta Protegida. “Het is een zegen en een vloek. Wij kunnen makkelijker goede informatie verspreiden, maar mensen ontvangen ook alle rommel.” Nooit eerder zag hij bij de Kayapó zo'n verzet tegen vaccinatie. “Alle dorpen langs de Xingú-rivier hadden afgesproken om de vaccinatieteams niet toe te laten.”

In Monte Alegre toont Antonio Alves (32), schoonzoon van Myy’Paw, de chats in de lokale WhatsApp-groep. In een video roept Bolsonaro: “Het vaccin is niet verplicht. Ik ga het niet nemen.” Een pastoor waarschuwt voor “een medisch experiment”. Een vrouwenstem zegt: “Je neemt het vaccin en paf, je valt dood neer.” Alves schudt zijn hoofd. “Nepnieuws.” Hij werkt voor Sesai en accepteerde als een van de eersten een prik.

De complottheorieën zijn extra hardnekkig omdat ze deels afkomstig zijn van pastoors. De evangelische opleving onder de Gavião was geen uitzondering; bioloog Jerozolimski zag tijdens de pandemie hetzelfde gebeuren in Kayapó-gebied. Voorheen kwamen missionarissen van buiten voor zendingswerk naar de dorpen, het afgelopen jaar namen inheemse pastoors het voortouw. De bioloog: “Terwijl wij probeerden mensen te overtuigen binnen te blijven, waren er meer evangelische bijeenkomsten dan ooit.”

De Braziliaanse evangelische gemeenschap maakte de afgelopen dertig jaar een stormachtige groei door. Volgens een peiling (net voor de pandemie afgenomen) is een derde van de Brazilianen bekeerd tot de evangelische kerk, in 1991 was dat nog 9 procent. Onder inheemsen zijn de cijfers vergelijkbaar. De beweging is uitgegroeid tot een politieke machtsfactor, Bolsonaro won in 2018 mede dankzij de evangelische stem en benoemde meerdere evangelisten in zijn regering.

De alarmistische preken vol complottheorieën bereikten evengoed de niet-inheemse Brazilianen. Bijna de helft van de Braziliaanse evangelisten wantrouwt het vaccin, stelt een recent onderzoek. Tegenover de ultraconservatieve pastoors die het medicijn afwijzen, staan evangelische leiders die het vaccin juist verdedigen als een geschenk van God. Maar die boodschap deed het minder goed in de WhatsApp-groepen.

Prikdag

Op maandagochtend stallen Sesai-medewerkers Fernanda Nascimento en Antonia Gomes hun spullen uit onder de boom op het dorpsplein van Monte Alegre. “In het begin was het heel moeilijk”, zegt Nascimento. “Sinds een maand gaat het beter, dankzij het voorbeeld van de eersten.”

De 24-jarige Ronilson geloofde aanvankelijk de woorden van Bolsonaro, die beweerde dat het vaccin je kan veranderen in een krokodil. Maar als kersverse vader is hij tot inkeer gekomen. Zo kruipt de vaccinatiegraad in het dorp prik voor prik richting de 75 procent. Een goede score in Governador, zeggen de Sesai-medewerkers.

Eén man laat zich deze ochtend niet zien: pastoor Rubens. “Waar is hij?” vraagt Nascimento. “Hij staat op de lijst. Zijn baas wil dat hij een vaccin krijgt.” Rubens’ vrouw Ivone haalt haar schouders op, ze respecteert de keuze van haar man. De Sesai-medewerkers kunnen hem evenmin dwingen.

Terwijl Nascimento en Gomes de balans opmaken (zes nieuwe eerste prikken), komt Rubens alsnog naar buiten. Hij loopt met lood in de teenslippers, maar is vastberaden. “Ik heb een openbaring gehad”, zegt hij. “Een droom.” De inhoud is tussen hem, zijn vrouw en God. Dorpshoofd Myy’Paw kijkt toe hoe het spuitje in de arm van de pastoor verdwijnt.

Dan zegt ook zij: “Als iedereen neemt, neem ik ook.” Wanneer de middag aanbreekt en het vaccinatieteam vertrekt, zijn zesendertig inwoners van Monte Alegre ingeënt. Nog zeven te gaan.