‘Ik ben altijd voor vooruitgang. Maar of het ook mooi is, zo’n blokkendoos naast het oudste gebouw van Antwerpen?’

Na een verbouwing van meer dan drie jaar zijn de werfzeilen aan Het Steen in Antwerpen weggehaald. De nieuwe aanbouw die daaronder verhuld was, wordt echter op weinig gejuich of bewondering onthaald. “Wat een misbaksel”. “Het Steen is verminkt.” “Eeuwenoude schoonheid besmeurd met doordachte lelijkheid”. Het zijn maar enkele reacties die op sociale media rondgingen. Een petitie om de ‘koterij onverwijld terug af te breken’ werd sinds woensdag al 7.500 keer ondertekend. 

Ook stadgids Tanguy Ottomer, die vlak bij Het Steen woont, wordt er niet meteen warm van. “Natuurlijk mogen gebouwen veranderen, ik ben altijd voor vooruitgang. Maar of het ook mooi is, zo’n blokkendoos naast het oudste gebouw van Antwerpen? Dat is een ander verhaal.” Hij ziet een dubbele standaard bij de erfgoedbeheer in Antwerpen. “Als je op de Vrijdagmarkt geen dambordpatroon in je raam hebt, dan krijg je een boete. Maar een aanbouw als dit tegen een monument als Het Steen komt er wel zonder enig probleem door.”

Bouwmeester Christian Rapp is het niet eens met de kritiek. “Wat ons als jury aanstond, is dat het een respectvol ontwerp is, dat het originele gebouw niet naar de kroon probeert te steken. We zijn bewust voor het minst contrasterende ontwerp gegaan, zodat het oude gebouw weer kan stralen.”

Het Steen werd begin 13de eeuw gebouwd als poortgebouw van de Antwerpse burcht. Sindsdien onderging het verschillende transformaties. In de 16de eeuw al renoveerde Karel V de hele bovenbouw, wat het kleurverschil op de muren verklaart. Maar het gebouw dat we vandaag kennen is toch vooral het resultaat van een grootschalige, romantische restauratie eind 19de eeuw, toen er een hele nieuwbouwvleugel, een paviljoen en neogotische torens en kantelen aan werden toegevoegd. De nieuwe aanbouw komt bovendien in de plaats van een andere aanbouw uit de jaren ’50, die evenmin veel Antwerpenaren kon bekoren.

Dat er rond de verbouwing nu protest ontstaat, ziet hoogleraar architectuurtheorie Hilde Heynen (KU Leuven) vooral als een teken dat we ons erfgoed hoger in het vaandel dragen. Amper een halve eeuw geleden werden in Antwerpen nog en masse bouwwerken als de hippodroom, het Hotel Weber en het Zuidstation gesloopt voor nieuwe bouwwerken. Dat zou vandaag niet meer zo snel gebeuren. “In de periode na de Tweede Wereldoorlog heerste echt vooruitgangsideologie: we gaan alles grootser en efficiënter maken. Maar vandaag zijn mensen mondiger geworden, en hechten we allemaal meer waarde aan architectuur en erfgoed. Dat zie je aan het aantal initiatieven als Open Monumentendag, maar ook aan de media-aandacht.” 

Toeristen voorop

Behalve over de esthetiek van het nieuwe gebouw gaat de kritiek voor een stuk ook over de nieuwe functie van Het Steen. In het onderste gedeelte van de aanbouw komt er namelijk een cruiseterminal, bedoeld om de – voor corona althans – stijgende stroom toeristen te kunnen verwelkomen. Het Steen zelf wordt een toeristisch onthaalcentrum en zal ook een belevingsparcours over de stad Antwerpen herbergen. Net als bij de controverse rond de verbouwing aan het Gentse Gravensteen zijn inwoners dus bang dat het erfgoed vooral aangepast wordt op maat van de toerist.

Het zal niet het laatste voorbeeld zijn waar een spanningsveld ontstaat tussen behoud van erfgoed enerzijds en aanpassing aan moderne noden en normen anderzijds, denkt Heynen. “Blijkbaar is de politieke consensus dat Vlaanderen moet inzetten op toerisme. Dan is de vraag: wat doe je met een gebouw als Het Steen? Je kunt moeilijk meer toeristen toelaten en tegelijk nalaten om de gebouwen daaraan aan te passen. Dan moet je gebouwen als Het Steen dus een nieuwe invulling geven, of het verkommert tot een 'pathologisch monument’: een gebouw waarvan men eigenlijk niet weet wat men er nog mee moet aanvangen.” 

Antwerps schepen van Toerisme Koen Kennis (N-VA) ontkent dat de renovatie van Het Steen vooral op maat van toeristen zou zijn. “Dat is pertinent onwaar. Al jaren stonden Antwerpenaren te smeken om weer toegang te krijgen tot Het Steen. Het gebouw stond al jaren te verloederen. Met de renovatie geven we het weer betekenis, voor alle bezoekers.”

Meer inspraak?

De bezielers van de renovatie zijn ervan overtuigd dat de storm wel snel gaat liggen als het volledige project er staat. Over de Gentse Stadshal, die eveneens bij aanvang voor protest zorgde, hoor je nu niemand meer. Ook de piramide van het Louvre werd ooit ‘een wrat op een edel gelaat’ genoemd. Toch blijft de vraag of je in de toekomst inwoners niet meer zeggenschap moet geven over wat met hun erfgoed gebeurt. 

Heynen wijst erop dat dat makkelijker gezegd is dan gedaan. “Zowel gemeenteraden als bouwaanvragen zijn openbaar. Maar op die cruciale beslissingsmomenten zijn er doorgaans weinig mensen die zich daarin verdiepen. Mocht je nu aan Antwerpenaren vragen wat er zou moeten gebeuren met de Boerentoren, zou daarop wellicht weinig respons komen, zolang er geen concreet project voorligt.”

Bouwmeester Rapp zegt dat hij uit de controverse wel iets geleerd heeft. “Ik zeg niet dat we voor elke monument een publieksstemming moeten invoeren. Maar als je als jury een beslissing genomen hebt, moeten we in de toekomst opener communiceren waarom we een bepaald ontwerp gekozen hebben. Die informatie verschijnt nu wel in nieuwsbrieven, maar dat bereikt de gewone burger te weinig.”