Je wilt niet weten welke bagger jongeren op hun gsm zien passeren. Wij keken toch, en schrokken van het duistere kantje

“Ik heb twee tiener­zonen en het is erg ­opvallend dat ze op social media en Youtube enorm veel reclame te zien krijgen van extreemrechts karakter. Allemaal boodschappen waarin alles erg zwart-wit voorgesteld wordt.” Dat bericht stuurde een Vlaamse moeder onlangs naar de krant. “Niet elke ouder weet dat tieners dit te zien krijgen”, zegt de gealarmeerde mama. “En omdat ze die boodschappen zo vaak te zien krijgen, gelooft een aantal tieners de voorgestelde ideeën. Het is naar mijn gevoel erg gerichte reclame om zieltjes te winnen.”

LEES OOK.Vijf tieners tonen wat ze allemaal te zien krijgen op sociale media: “Meisjes sturen me zelfs foto’s van de snijwondes op hun armen”

Haar gevoel zit vrij goed, weet Reinout Van Zandycke. Hij leidt een communicatiebureau dat onder meer politici bijstaat, en hij weet dat partijen almaar meer inzetten op social media. Temeer omdat voor de verkiezingen in 2024 geen opkomstplicht geldt, moeten politici extra hun best doen om kiezers aan te spreken. Wie straks 18 en stemgerechtigd is, is vandaag 15 en zit wellicht op meerdere social media.

“Ik hoor vaker verhalen over tieners die zeggen allesbehalve politiek geëngageerd te zijn, maar op Tiktok veel filmpjes van Vlaams Belang te zien krijgen”, zegt Van Zandycke. “Dat kan perfect kloppen, want zo werkt het algoritme van Tiktok. Als bedrijf kan je er adverteren, als politieke partij niet, wat betekent dat je echt actief moet zijn om op te vallen. Nu schotelt het Tiktok-algoritme doorgaans filmpjes voor op basis van je eerder kijkgedrag. Maar als je geen actieve Tiktokker bent en het algoritme jou dus niet zo goed ‘kent’, zal het automatisch berichten voor je selecteren die algemeen populair zijn. En ja, daarbij zijn actieve partijen met meer polariserende boodschappen in het voordeel, en krijg je die als apolitieke gebruiker ook vaker te zien. Wat ook speelt, is dat het algoritme al een voorkeur vermoedt zodra je nog maar gewoon blijft kijken naar een gesuggereerd filmpje, ook al is het maar vijf seconden. En zulke filmpjes beginnen al vanzelf af te spelen als je Tiktok opent, het kost al moeite om ze níét te zien.”

Het kan meteen ook verklaren waarom Yarne, pas 18, aangeeft vaak filmpjes van PVDA’er Jos D’Haese te zien. Ook al weet Yarne amper wie de man is, en reageert hij niet op z’n posts. Dus jazeker, beste mama, het gaat vaak om zieltjes winnen. Maar op Tiktok is het (nog) niet zo gericht als op Facebook of Instagram, waar bedrijven én partijen al langer betalen om afgelijnde doelgroepen te bereiken. De jongste tijd zelfs al eens vaker met inbegrip van minderjarigen, zoals Vlaams Belang dat deed in het Zwarte Piet-debat.

Tot in de broekzak

Vraag blijft: hoe reageren tieners op al die boodschappen, de ene al subtieler dan de andere? Herkennen ze een politieke boodschap? Weten ze dat ze mogelijk beïnvloed worden? Wij mochten meekijken in de smartphone van enkele Vlaamse tieners, en stelden vast dat sommigen al goed getraind zijn om de afzender te herkennen. “Een politicus die moslims in één adem met terrorisme noemt, zegt niet dat alle moslims zo zijn, maar eigenlijk wel”, zegt Rania (17).

rDe meeste jongeren geven aan niet te weten in welke mate de berichten effectief hun leefwereld beïnvloeden. “De vraag is inderdaad of we het over enkele jaren niet ongelooflijk zullen vinden dat politieke partijen zomaar tot in de broekzak van minderjarigen raakten”, zegt expert politieke communicatie Peter Van Aelst (U Antwerpen). “Het gaat tenslotte vaak om jongeren die nog niet het brede denkkader hebben om alles te kunnen plaatsen wat ze zien. En als volwassene heb je nu minder zicht op wat zij te zien krijgen. Dus ja, dat kan problematisch zijn. Een debat daarover is op z’n plaats. Maar dat zal niet simpel zijn. Kan je een politicus die ook papa is verbieden om op Tiktok te zitten?”

En dan lijkt de politiek niet eens het grootste kwaad. Partijen willen sowieso aan de juiste kant blijven van de wet, die aanzetten tot haat verbiedt. Anders is het met de stroom aan racistische memes, gaybash-berichten of beledigende virals. Pure haatpraat die volgens analysebureau Textgain niet zozeer voortkomt uit de onderbuik van een systeem, maar uit vele individuele onderbuiken. “Zo was een vriendin van me eens getagd in een video met een homojongen die op date was gevraagd, en in elkaar geslagen werd”, getuigt Marieke (16). “Tussen de reacties stond zelfs respect voor de daders.”

Hoe belanden die boodschappen dan bij tieners? Soms via de algoritmes zoals hierboven beschreven. “Soms ook omdat tieners zelf politiek incorrecte memes gaan zoeken op daartoe bestemde Instagram-accounts of op Reddit”, weet expert online haat Bert Pieters (Vlaams kenniscentrum Mediawijsheid). Reddit is een platform met onder meer filmpjes, dat zich profileert als “de voorpagina van het internet”. Je vindt er veel dat flirt met een grens, en er soms zelfs los over gaat.

Enkel dingen die hij extreem grappig of choquerend vindt, stuurt Yarne soms door naar vrienden. Waarmee hij zoals velen onbewust de algoritmes voedt die extremen dat extra duwtje geven.

Niet altijd haatdragend

Af en toe worden de berichten heel persoonlijk, en extra kwetsend. Zo noemde een twitteraar de West-Vlaamse Rania openlijk een “jihad-kutwijf”, en kreeg influencer Marco (18) via Tiktok al de reactie dat hij zich beter van kant zou maken. Volgens de tieners zijn racisme en homofobie vandaag de vaakst voorkomende vormen van online discriminatie, naast bodyshaming. “Een vriendin die al complexen had over haar lichaam, kreeg reacties als dikke koe”, zegt Moyra (17). “Ze is opgenomen, die comments zullen daar waarschijnlijk niet bij geholpen hebben.”

Nog volgens de jongeren is Tiktok de plaats waar de haatpraat het weligst tiert, in de commentaren op filmpjes. Onderzoek toont dat de dansvideo-app effectief flink aan populariteit wint. De helft van de 16- tot 24-jarigen zit er al op, terwijl Messenger en Snapchat achteruitboeren. Om de haatpraat in te dijken, blokkeerde Marco al specifieke scheldwoorden. Als het goed is, moet het ook gezegd: geen ander sociaal medium lijkt een even fijnmazige haatpraatfilter als Tiktok te hebben.

Pas op, zegt Yarne terecht, niet elk bericht moet je automatisch als discriminatie opvatten. “Zo postte een meisje in onze school eens een filmpje waarin ze er helemaal anders uitzag. Zo mooi, je zou bijna denken dat het jou niet is, reageerde iemand. Ik vond dat gewoon grappig.”

Bert Pieters erkent het verschil tussen lachen en uitlachen. “Eén mop of meme over dikke mensen kan misschien nog grappig zijn. Maar als er wekelijks een komt, krijg je ook een soort systeem dat voor gewenning zorgt bij gebruikers, en anderzijds zwaarlijvigere mensen tot depressie kan drijven.”

Ouders en leerkrachten eerst

Is het dan zó erg gesteld met die social media? Feit is dat de stroom aan haatpraat in vijf jaar tijd op z’n minst verdubbelde. Het antwoord is echter complexer dan ‘ja’. Ten eerste zijn er nog altijd veel meer hartjes en likes dan haatberichten. Ten tweede stellen psychologen de impact van social media nog niet meteen gelijk met het einde van de beschaving. Ten derde lijkt ook niet elke tiener onder de indruk te zijn van haatpraat. In een bevraging uit 2019 zei slechts 13 procent van de jongens en 21 procent van de meisjes aangedaan te zijn door online narigheid.

Pieters wijst in dat verband op twee fenomenen: enerzijds is er een sterke gewenning aan bagger bij scrollende jongeren, anderzijds blijven veel tieners erg discreet over hun online gedrag. “Vroeger had je de foute moppen op Facebook, vandaag gebeurt alles meer in privégroepjes op Instagram, Whatsapp, Telegram, ... Je kan met jongeren wel praten over hun social mediagebruik, maar ze zullen je niet snel alles vertellen. Niet aan mij en niet aan hun ouders.”

Toch zijn ouders goed geplaatst om hun tieners kritisch bij te staan, menen experts. Door niet direct het ergste te denken, of niet-verwijtende vragen te stellen waardoor je kind misschien twee keer nadenkt over een post. Influencer Marco zegt dat zijn ouders met andere ouders van Tiktokkers een chatgroep ter overleg vormden, toen hij nog minderjarig was.

Ook het lerarenkorps spreekt het kenniscentrum Mediawijsheid aan. “Wat wil deze meme zeggen en wie zou hem gemaakt kunnen hebben? Veel leerkrachten zijn bang dat ze het allemaal zelf niet goed snappen. Instagram lukt nog wel, maar Tiktok is ver van hun bed en Discord al helemaal. Toch hebben ze een essentiële rol, een klas is nu eenmaal een ruimere weerspiegeling van de samenleving dan een gezin of een vriendenkring.”

“Op school hebben we nog nooit een les in die zin gekregen”, zegt Yarne niet als enige. “Straks ben ik afgestudeerd en weet ik nog niets over politiek.”

© Het Nieuwsblad