Politicoloog Johan Ackaert: ‘Opkomstplicht dwingt mensen stil te staan bij wat ze willen’

De opheffing van de opkomstplicht, de afschaffing van de lijststem en de rechtstreekse verkiezing van de burgemeester. De Vlaamse regering zette vrijdag het licht op groen voor een ingrijpende hervorming van de lokale verkiezingen. Maar is het ook een stap vooruit? 

“Partijen piekeren zich suf over allerlei nieuwe kanalen om mensen te betrekken bij de politiek. Intussen leggen ze de meest laagdrempelige vorm van burgerparticipatie aan banden. Leg dat maar eens uit”, zegt Johan Ackaert, professor aan de UHasselt.

Is dit dan geen versterking van de democratie?

“Ik geloof daar niets van. Ik vind het vooral contradictorisch: langs de ene kant pleit men voor de verlaging van de leeftijd voor het stemrecht naar zestien jaar. Tegelijk geeft men met de afschaffing van de opkomstplicht het signaal dat het allemaal niet zo belangrijk is. Er klopt iets niet.”

“Ik onderzoek al jaren de drempels op politieke participatie. Telkens is er één constante: mensen die het moeilijker hebben in de samenleving zijn meer geneigd om af te haken dan anderen. Dan kun je je afvragen of zij straks nog wel vertegenwoordigd gaan worden.”

Hoeveel kiezers zullen er afhaken?

“Het is moeilijk om daar een exact getal op te kleven. Onderzoek geeft aan dat 57 procent van de mensen nog altijd zou gaan stemmen als de opkomstplicht zou wegvallen, en dat 23 procent zou afhaken. De rest zit daar ergens tussenin. Als je weet dat de opkomst bij de jongste gemeenteraadsverkiezingen nog 92 procent was, dan gaat dat sowieso fors dalen.”

Politici zullen nu extra hard hun best doen om kiezers te overtuigen, zegt minister Somers.

“Met alle respect, maar ik vind dat holle fraseologie. De beste manier om mensen naar de stembus te krijgen is dat zinnetje op hun stembiljet: ‘De stemming is verplicht’. Hoewel de opkomstplicht al jaren niet meer gehandhaafd wordt, appelleert ze nog steeds aan de burgerplicht. Ze dwingt mensen om stil te staan bij wat ze willen.”

De eerste discussies over de opkomstplicht ontstonden na Zwarte Zondag in 1991, de doorbraak van het Vlaams Blok. Is dit nefast voor Vlaams Belang?

“Dat is een moeilijke. Vlaanderen telt driehonderd gemeenten met hun eigen context. Op voorhand voorspellen wie overal gaat winnen en verliezen, is academisch onmogelijk.”

“Dat gezegd zijnde, weten we wel dat maatschappelijk zwakkere groepen meer geneigd zijn om thuis te blijven. Als je dan de profielen van de partijen overloopt, heb je een zekere indicatie. Dus ja, Vlaams Belang zou hier stemmen mee kunnen verliezen. Hetzelfde geldt voor Vooruit. Bovendien raapt Vlaams Belang gemiddeld genomen meer foertstemmen op.”

Is de hervorming een strategie om die foertstemmen uit te schakelen?

“Als dat zo zou zijn, dan is dat zeer riskant. Je kunt de foertstem electoraal neutraliseren, maar dat neemt niet weg dat veel mensen met een foertgevoel rondlopen. Ik heb liever dat die stemmen op een democratische manier zichtbaar worden dan dat we er op een andere manier mee geconfronteerd worden.”

Is het toeval dat de liberalen al jaren ijveren voor de afschaffing van de opkomstplicht?

“Voor een stuk is het een ideologisch paradepaardje: mensen hoeven enkel nog te stemmen als ze dat zelf willen. Er bestaan ook metingen die aangeven dat de liberalen hier electoraal gezien niet slecht bij zouden varen. Maar dat is niet bij elke meting het geval. Ik zou de liberalen dus willen waarschuwen: wees hier voorzichtig mee. Het zou kunnen dat ook jullie eigen kiezers straks niet meer komen opdagen.”

Hoe kijkt u naar de afschaffing van de lijststem? Hierdoor krijgen partijen minder macht om hun eigen mannetjes te benoemen.

“Ik zou dat sterk relativeren. Het Agentschap Binnenlands Bestuur heeft een analyse gemaakt na de vorige gemeenteraadsverkiezingen: als de lijststem toen niet had bestaan, zou amper 0,4 procent van de verkozenen niet verkozen zijn. Dat komt omdat de impact van de lijststem in het verleden al fors gereduceerd werd, en omdat mensen bij lokale verkiezingen vooral op individuen stemmen.”

Straks wordt de stemmenkampioen van de grootste coalitiepartij automatisch burgemeester. Hoe groot is de impact van die beslissing?

“Ongeveer 10 procent van de huidige burgemeesters zou iemand anders zijn als het systeem bij de vorige verkiezingen werd toegepast. Vrij beperkt, dus.” 

“Ik stel mij vooral vragen bij de ‘presidentialisering’ van de lokale kiesstrijd. Men reduceert de strijd tot de populariteit van één persoon, terwijl lokaal bestuur over zoveel meer gaat. Tegelijkertijd verhoogt dit wel de druk op partijen om op voorhand kartelafspraken te maken. Mogelijk evolueren we hierdoor naar een Waals systeem, waar voorakkoorden worden vastgelegd in formele kieskartels. Dat zou transparanter zijn dan de mistige voorakkoorden die nu nog vaak in Vlaanderen worden afgesloten.”

Tot slot: is er ook iets wat ontbreekt in deze hervorming?

“Waar men niet aan raakt, is het systeem-Imperiali voor de verdeling van de zetels. In vergelijking met het systeem-D’Hondt, dat bij andere verkiezingen wordt gebruikt, levert dat grote partijen voordeel op. Het resultaat is dat er veel absolute meerderheden bestaan zonder absolute meerderheid in het aantal stemmen. Als men wil streven naar een verfijning van de lokale democratie, dan zou ik daar iets aan doen.”