‘Dit debat kunnen we niet meer uit de weg gaan’: moeten gevaccineerden nog alle regels volgen?

Gevaccineerden die weigeren nog langer een mondmasker te dragen in de supermarkt of op de bus. Het is gelukkig nog altijd een minderheid, maar ze bestaan. Al dreigt de groep de komende weken en maanden alleen maar groter te worden. Hoe meer mensen gevaccineerd worden, hoe luider hun vraag zal klinken waarom ze nog al die vervelende maatregelen moeten volgen.

Ze hebben ergens een punt, meent moraalfilosoof Patrick Loobuyck (UAntwerpen/UGent). “We zullen als maatschappij dat soort regels niet meer kunnen handhaven voor gevaccineerden omdat we daar geen reden meer voor hebben. Want in een open en vrije samenleving kun je mensen enkel vrijheden ontnemen als je daar een gegronde reden voor hebt. Een van die redenen is het schadeprincipe. U mag van uw vrijheid geen gebruikmaken om andere mensen te schaden. Dat is de reden waarom ik in een auditorium geen sigaret mag opsteken. Dat is ook exact de reden waarom we mondmaskers dragen: om elkaar te beschermen.”

Mensen die volledig gevaccineerd zijn vormen volgens Loobuyck nauwelijks nog een gevaar voor iemand anders, en al zeker niet voor elkaar. Dus heeft de overheid geen legitieme grond meer om die mensen allerlei dwingende maatregelen op te leggen. Een niet te onderschatten punt, meent de moraalfilosoof. Want mocht een gevaccineerde hiermee naar een rechtbank stappen, heeft hij een grote kans het te halen.

We hebben met andere woorden de luxe niet om hier niet grondig over na te denken. Die denkoefening is ondertussen over de hele wereld bezig: hoe moeten we omgaan met de tweedeling gevaccineerden versus nog niet gevaccineerden? Is het nu wél of net níét rechtvaardig om de gevaccineerden in zekere mate ‘privileges’ te geven? En als we hun voordelen toekennen, hoever kan dat dan gaan?

Minder transmissie

Begin april kwam het Amerikaanse Centrum voor Ziektepreventie (CDC) al met een duidelijk advies: mensen die volledig ingeënt zijn moeten met andere ingeënten contact kunnen hebben zonder strikte maatregelen te volgen. Zonder mondmasker en afstand houden dus. Zij zijn immers geen gevaar meer voor elkaar. De wetenschappelijke consensus is ondertussen dat de vaccins niet alleen beschermen tegen de ziekte, maar ook de transmissie aanzienlijk verminderen.

Even later kwam de Europese tegenhanger ECDC met een advies dat zelfs nog een stap verder ging. Gevaccineerden mogen volgens hen niet enkel onderling contact hebben zonder regels te volgen, maar ‘op kleine schaal’ ook met niet-gevaccineerden. Een moeder die volledig gevaccineerd is, mag bijvoorbeeld wel haar zoon of dochter zien zonder masker of het houden van afstand. Want ook al bestaat de kans dat die zoon of dochter drager is van het virus, toch is de kans dat de moeder daardoor ziek wordt klein. Alleen als een van de betrokkenen tot een risicogroep behoort, bijvoorbeeld door obesitas of een hoge bloeddruk, is het volgen van de regels wel nog aangeraden.

De adviezen zetten in heel wat landen het debat over de zogenaamde ‘vaccinprivileges’ in gang. Ook in ons land vroeg minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) enkele weken geleden al aan het Coronacommissariaat om de oefening op te starten.

Zowel de GEES als het Belgische raadgevend comité voor de bio-ethiek werkt nu volop aan adviezen. Experts van verschillende disciplines (virologen, sociologen, ethici en psychologen) buigen zich dus over de kwestie. En het ziet ernaar uit dat er een consensus groeit om voor gevaccineerden versoepelingen toe te staan in de privésfeer.

Groen eiland

“Het is een moeilijk debat”, stelt professor motivatiepsychologie en lid van de GEES Maarten Vansteenkiste (UGent). “Je zit hier met een serieuze spanning. Langs de ene kant is het onrechtvaardig om gevaccineerden meer vrijheden te geven dan mensen die nog niet de kans op een vaccin gehad hebben. Aan de andere kant is het zowel motivationeel als mentaal moeilijk vol te houden om aan gevaccineerden in de privésfeer te vragen zich aan alle regels te houden. Je ziet dat nu al gebeuren: gevaccineerden zijn al volop hun eigen versie van de coronaregels aan het maken, en dat is niet altijd een goede zaak. Daar moet meer duidelijkheid in komen.”

Schrik dat die gevaccineerden zich dan totaal niet meer aan de regels zullen houden, hoeven we volgens Vansteenkiste niet te hebben. “Wat we nu zien, is dat gevaccineerden zich vrij flexibel gaan gedragen: de meesten maken zelf al spontaan een onderscheid in het omgaan met gevaccineerden en niet-gevaccineerden. Met die eerste groep kan het wat losser, met de tweede letten ze nog goed op.”

Al moet die stelling wel gerelativeerd worden, vindt Vansteenkiste zelf. Tot nog toe zijn vooral de ouderen en zorgverleners gevaccineerd, twee groepen waarvan geweten is dat de motivatie om maatregelen te volgen ook voor de vaccinatie erg groot was. “Dat kan inderdaad een ietwat vertekend beeld geven. Maar de data ontkrachten op dit moment alvast het idee dat mensen na vaccinatie per definitie alle teugels laten vieren.”

We kunnen dus met een behoorlijk gerust hart toelaten dat gevaccineerden andere gevaccineerden zonder al te veel gedoe zien. En helemaal als dat in een zogenaamd ‘groen eiland’ gebeurt, zoals een woon-zorgcentrum. Volledig gevaccineerde bewoners moeten er ongedwongen kunnen omgaan met de andere gevaccineerde bewoners en dito personeel, vinden de meeste experts. Al moet er wel altijd opgelet worden met bezoekers, die nog lang niet allemaal de nodige prikken kregen.

Niet alleen in de rusthuizen en in de privésituatie moet dat mogelijk zijn. Ook de werkvloer bijvoorbeeld kan een groen eiland zijn, als alle collega’s gevaccineerd zijn, en dan moet het mogelijk zijn om zonder mondmasker en zonder afstandsregels te werken.

Samen uit, samen thuis

Helemaal anders wordt het als we buiten die privésfeer gaan en ook voordelen willen geven in het publieke leven, zoals naar het restaurant of het theater gaan, of mogen reizen. Onze overheid is daar al een hele crisis lang duidelijk over: we hanteren het principe ‘samen uit, samen thuis’. De ploeg van elf miljoen, weet u wel. Het uit elkaar spelen van die ploeg leek niet aan de orde.

Maar hoelang kunnen we dat nog volhouden? 

Volgens Zeger Debyser, professor virologie aan de KU Leuven en lid van het Belgische raadgevend comité voor de bio-ethiek, kan alvast in eerste instantie het hele test- en quarantainebeleid voor gevaccineerden op de schop. Hij benadrukt dat hij hier in eigen naam spreekt. “Denk aan alle situaties waarbij nu een negatieve test gevraagd wordt. Bij een reisbeperking bijvoorbeeld of wanneer ze in quarantaine zitten. Vraag is of dat wel nut heeft voor iemand die volledig gevaccineerd is. Je zou de vaccinatie als een medisch alternatief voor die testen kunnen beschouwen.”

En neen, een vaccin biedt geen 100 procent zekerheid dat je niet ziek kunt worden of de ziekte kunt doorgeven. Maar dat nulrisico is er volgens Debyser ook niet bij een negatieve test. “We spreken hier voor alle duidelijkheid enkel over de volledig gevaccineerden, dus mensen die de twee prikken gekregen hebben en na de tweede prik nog twee weken hebben gewacht tot de bescherming optimaal is.”

Ook Loobuyck meent dat de test- en quarantaineregels voor gevaccineerden herzien moeten worden. “Anders lopen we het gevaar op omgekeerde discriminatie”, stelt hij. “Dat ontstaat wanneer iemand regels opgelegd krijgt die bedoeld zijn voor mensen met andere eigenschappen. Men zegt vaak: iedereen gelijk voor de wet. Maar dat betekent niet dat iedereen altijd gelijk behandeld moet worden. Wel dat die behandeling in gelijke of vergelijkbare omstandigheden dezelfde moet zijn.”

Door gevaccineerden niet meer aan voor hen nutteloze test- en quarantaineregels te onderwerpen, kun je mensen ook motiveren om zich te laten vaccineren, meent Loobuyck.  Hij verwijst daarvoor naar de Verenigde Staten, waar Joe Biden de versoepelingen voor gevaccineerden wil gebruiken als motivatiemiddel. Als mensen meer zicht krijgen op vrijheden door die vaccinatie zullen ze sneller geneigd zijn om voor die spuit te kiezen.

Al kan dat ook negatieve bijwerkingen hebben, waarschuwt motivatiepsycholoog Vansteenkiste. “We moeten daar toch mee opletten. We zien dat mensen die door de verwachting van extra vrijheid zich laten vaccineren minder geneigd zijn om nog maatregelen te volgen. En zolang we niet aan die groepsimmuniteit komen waar we op hopen en er dus nog altijd mensen in de gevarenzone blijven zitten, zullen maatregelen wel nog belangrijk blijven.”

Coronapas

Soepeler in de privésfeer en geen vervelende testen meer. Maar voor nog meer privileges voor gevaccineerden staan de experts hier alvast niet te springen. Een coronapaspoort moet eventueel wel kunnen. Dat zou je niet enkel na vaccinatie krijgen, maar ook als je de ziekte hebt doorgemaakt of als je een negatieve test kunt voorleggen. Op die manier is zo’n coronapas voor iedereen een mogelijkheid en dus niet enkel voor de gevaccineerden. 

De mogelijkheden van een coronapas zijn legio. Tegen eind juni wil Europa zo’n paspoort invoeren om weer vrij te kunnen reizen. Het Europees Parlement zette daarvoor vorige week donderdag het licht op groen. In Denemarken experimenteren ze ondertussen met zo’n pas om de Denen ook naar bijvoorbeeld festivals of andere grote evenementen te laten gaan. Maandag nog liet de Brusselse minister-president Rudi Vervoort (PS) weten ook voorstander te zijn van zo’n pas, van zodra iedereen de kans heeft gehad op een vaccin.

Zo’n pas zou inderdaad ook bij ons kunnen, zeker als we straks nog met het zogenaamde ‘last mile problem’ te kampen krijgen in onze vaccinatiecampagne, meent Loobuyck. Niet alleen door mogelijke leveringsproblemen bij de vaccinbedrijven. We zijn begonnen met de groepen die het meest kans maakten op ziek worden, waardoor de prikbereidheid daar behoorlijk groot was. Of de jongere populatie – die sowieso minder kans heeft op ziek worden – wel geneigd zal zijn om zich te laten vaccineren als alle kwetsbaren dat al gedaan hebben, is niet zeker. Loobuyck: “Zolang we geen groepsimmuniteit hebben bereikt, kunnen dan bijvoorbeeld musicals of andere grote evenementen toch op een veilige manier doorgaan.”

Naar een festival gaan na het afleggen van een negatieve test is leuk, maar heel wat nog niet gevaccineerde mensen hebben vooral nood aan sociaal contact zonder daarvoor telkens een test te moeten afleggen. Zeker jongeren, die helemaal achteraan in de vaccinatierij staan en dus nog lang moeten wachten om in hun privésfeer de teugels te kunnen lossen.

De coronapassen mogen zeker geen middel worden om algemene versoepelingen tegen te houden, meent Zeger Debyser. In het eerste advies van het bio-ethisch comité over de vaccinatie stond trouwens al duidelijk dat versoepelingen voor iedereen moeten kunnen van zodra de meest kwetsbaren gevaccineerd zijn. “Daar blijf ik wel achter staan. Het zou fout zijn om te wachten op de verhoopte groepsimmuniteit vooraleer bijvoorbeeld jongeren extra vrijheden te gunnen en ondertussen wel de gevaccineerden voordelen te geven. Israël en Amerika hebben daar ook niet op gewacht om hun regels af te bouwen. Dat kan hier ook, als de vaccinatiecampagne goed vlot. Ergens hoop ik zelfs dat de hele discussie over een vaccinatiebewijs of coronapas overbodig geweest zal zijn.”