‘Zorgeloos op vakantie, die tijd is voorbij’: toerisme-expert over de toekomst van het reizen

“Een spookstad, dat is het.” Toerisme-expert Jan van der Borg (KU Leuven) woont en werkt sinds Vlaanderen in oktober 2020 weer op slot ging in Venetië. Het schoolvoorbeeld van het oude toerisme, het massatoerisme, het toerisme dat geen rekening houdt met omgeving of inwoners, het toerisme waarin de selfie belangrijker is dan de ervaring. Het toerisme ook waar heel veel mensen economisch afhankelijk van zijn.

Toen Van der Borg vorig jaar met eigen ogen geconfronteerd werd met een leeg San Marco-plein kreeg hij hoop. Misschien was de coronacrisis wel hét kantelpunt voor de toeristische sector. De hoogleraar toerisme waarschuwt al decennia voor de gevolgen van massatoerisme.

“Het toerisme is een enorm probleem voor de leefbaarheid van Venetië. Het heeft geen zin om van deze stad een museum te maken. Dan heeft het geen recht meer om een stad te zijn. Voor inwoners en bedrijven is het funest op korte termijn, maar op lange termijn ook voor het toerisme zelf”, liet hij in 2007 optekenen in De Telegraaf toen duidelijk werd dat jonge inwoners van Venetië de stad massaal verlieten.

Veertien jaar later ligt het openluchtmuseum er verlaten bij. De coronapandemie verhindert nog steeds aan toeristen uit Europa, de Verenigde Staten en Azië om een selfie te nemen op de Rialto-brug. “Normaal zouden mijn studenten toerisme naar Venetië komen,” zegt van der Borg, “dat was niet mogelijk. Ik heb ze dan met een GoPro door de streek meegenomen.” Studenten krijgen plaatselijke ondernemers, leden van UNESCO en de burgemeester van Venetië te horen.

“De stad is doods. Nu de toeristen er niet meer zijn, is ook de volledige ambiance uit de stad verdwenen. Met zijn vele musea, het beroemde filmfestival en de toonaangevende Biënnale was er altijd wel iets te beleven. Venetië is natuurlijk hét voorbeeld van de paradox in de toeristische sector. Toeristen brengen ambiance in de straten en geld in het laatje, al was die klepel op vele plekken doorgeslagen. Vorig jaar vond iedereen het prachtig dat de stad plots leeg was, dat er weer ruimte was. Nu is het voor iedereen genoeg geweest. Zo veel toeristen snakken om er weer op uit te gaan. En toeristische bestemmingen kunnen niet wachten om hen te ontvangen.”

Hoe zal onze zomer eruitzien?

“Ondanks het groen licht dat een aantal Vlaamse virologen onlangs publiekelijk hebben gegeven voor de zomervakantie, ben ik zelf tamelijk pessimistisch. Er zijn nog veel te veel onzekerheden, zoals de opkomst van steeds weer nieuwe varianten en het erg lage vaccinatietempo in heel veel landen. Ik denk dat het verstandig is om ook dit jaar nog een keertje over te slaan. Dat scheelt ons waarschijnlijk een aantal onaangename en kostbare verrassingen tijdens en net na onze zomervakantie. Bovendien helpt het Europa een vierde golf te vermijden. De zomervakantie 2021 is dus liefst weer dicht bij huis, vooral actief en in een landelijke omgeving.”

Ursula von der Leyen, de Europese Commissie-voorzitter, is alvast begonnen om Amerikanen te verzekeren dat ze meer dan welkom zijn om naar Europa te reizen als ze gevaccineerd zijn.

“Mag ik eerst iets kwijt over het Europees beleid? Dat is toch te treurig voor woorden. En dan heb ik het niet over het feit dat Europa te traag vaccineert of dat eindeloos lang gediscussieerd wordt over het Europees Noodfonds. Europa is totaal afwezig op het vlak van toeristisch beleid. De chaos vorige zomer heeft alle pijnpunten in Europa blootgelegd. Herinner je je de Europese kaart met kleuren nog? Wie raakte daar wijs uit? Er was niet eens een afspraak op Europees niveau over hoe je bepaalde of een zone groen, oranje of rood kleurde. Iedereen deed maar wat. Landen verklaarden zich eenzijdig coronavrij en maakten onderling bilaterale afspraken, Europa stond erbij en keek ernaar.”

De Europese Unie maakt op dit moment werk van een vaccinatiepaspoort om reizen mogelijk te maken.

“Dat is een wassen neus. Ik blijf me verbazen over hoe weinig lijn er in het Europese beleid zit. Hoe kun je zo’n vaccinatiepaspoort rechtvaardigen? Europa heeft nog niet eens eengemaakte hygiënerichtlijnen waar elk hotel, restaurant of verhuurdienst aan moet voldoen. We zijn ondertussen meer dan een jaar verder. Ik vrees dat het vaccinatiepaspoort een bureaucratische rompslomp wordt die meer problemen dan oplossingen zal bieden.”

Hoe bedoelt u?

“Wat ga je bijvoorbeeld doen als er plots een coronabrandhaard ontstaat? Kunnen mensen dan naar huis terugkeren? Worden mensen daar dan voor terugbetaald? Voor de koninklijke familie van Nederland is het financieel geen probleem als ze plots uit Griekenland moeten terugkeren. Voor mensen die hard werken, gespaard hebben en recht hebben op een zorgeloze vakantie, is dat allemaal niet vanzelfsprekend. Gelukkig zijn er een aantal touroperators bezig om reizen zo zorgeloos mogelijk te maken. Zo moet het geklungel met vouchers aangepakt worden. Die operators hebben ook begrepen dat assistentie voor hun klanten noodzakelijk is. De tijd dat reizen zo goed als gelijk stond aan zorgeloosheid is voorbij.”

Dat brengt ons terug bij de actualiteit: de EU wil opnieuw Amerikaanse toeristen ontvangen. Wat vindt u daarvan?

“Ik begrijp die oproep, maar wat gaat Europa doen met toeristen uit Azië? Of wat met toeristen uit India? Hoe meer mensen reizen, hoe meer kans op verspreiding van het coronavirus. Als je corona niet onder controle hebt, kun je je beter op toerisme dicht bij huis concentreren. Het zou toch helemaal geen schande zijn mocht iedereen nog eens een zomer aangeraden worden om mooie plekjes in Vlaanderen te ontdekken?”

Volgens van der Borg is Vlaanderen een van de weinige regio’s die toerisme in eigen streek in vraag durft stellen. In zijn nieuwe visie, dat de titel naar ‘Reizen naar Morgen’ meekreeg, wil Vlaanderen het geweer van schouder veranderen: niet meer toeristen, maar de juiste toeristen. Toerisme mag geen doel meer zijn an sich, het moet een meerwaarde bieden voor de regio, de plaatselijke economie en de lokale bewoners. “Het blijft op dit moment allemaal nog wat filosofisch”, vindt van der Borg, “maar de ingeslagen weg is de juiste. Vroeger werd er in toeristisch beleid nauwelijks rekening gehouden met de plaatselijke bevolking, terwijl die voor toerisme net de belangrijkste schakel is. Voor hen moet het leefbaar zijn.”

Voor plekken zoals Venetië, Amsterdam en Brugge betekent leefbaar ook minder toeristen.

“Klopt. Bestemmingen begrijpen steeds meer dat het niet om de kwantiteit, maar om de kwaliteit van toeristen gaat. Kijk naar de inspanningen van Amsterdam. Welke meerwaarde hebben bierfietsers en groepjes mannen die naar de rosse buurt trekken? Het bestuur van Amsterdam heeft eindelijk begrepen dat je zulke toeristen liever kwijt dan rijk bent. Als het van het stadsbestuur afhangt, kan je geen cannabis meer krijgen in het centrum en moeten de prostituees verhuizen. Dat Amsterdam door zulke maatregelen misschien minder toeristen over de vloer krijgt, hoeft geen probleem te zijn. Plekken waar een toeristische monocultuur ontstaat, zijn heel kwetsbaar. Er moet een evenwichtig ecosysteem uitgedacht worden waar toerisme een deel van kan uitmaken.”

Het clichébeeld van autobussen vol Aziatische toeristen die aan de hand van een gids door de stad wandelen, moet er dus aan geloven.

“Die toeristen werden onterecht gedemoniseerd. In de jaren 90 trokken Italianen ook in volgeboekte autobussen met een gids door Europa. Ze gingen ook enkel eten in Italiaanse restaurants. Al voor corona zagen we dat Aziatische toeristen steeds meer die busreizen door Europa links lieten liggen. Net als de Amerikaanse toerist stippelen ze steeds liever hun eigen pad uit en zijn ze niet bang om lokale specialiteiten te ontdekken. Het is de vraag wanneer zij terug naar Europa willen komen.”

Kun je een toeristisch bezoek ook niet beter structureren of spreiden? De eigenaars van de bekende Uffizi-galerij in Firenze willen hun kunst over heel de streek spreiden.

“Dat soort kunstgrepen heeft men ook al in Venetië geprobeerd. En het kan werken voor een klein deel van je doelpubliek. Als iemand helemaal vanuit Vietnam naar Venetië komt, dan wil die op San Marco geweest zijn. Alternatieve routes zijn interessant voor toeristen die een tweede of derde keer komen. Voor populaire bestemmingen zal het er toch vooral op aankomen om goede reserveringssystemen op te zetten.”

Reserveren. Dat kennen we maar al te goed sinds corona. Zijn er nog zaken die zullen blijven hangen?

“Ik hoop dat de voorbije periode ons beter heeft doen nadenken over onze reis. De coronamaatregelen hebben ons verplicht om alles tot in de puntjes voor te bereiden. Hoe willen we reizen? Is dat veilig? Waar komen we terecht? Willen we wel in een vliegtuig kruipen? Is het niet beter om zelf te koken? Ik hoop dat mensen dat zullen blijven doen.

“Daarnaast vraag ik me af of er niet heel wat mensen die vlucht van tweeënhalf uur naar Malaga zullen laten voor wat ze is. Uiteindelijk is zo’n reis eerder een statussymbool dan een welverdiende vakantie. Uit onderzoek blijkt dat onze perceptie van drukte gewijzigd is. We ervaren bussen en vliegtuigen sneller als druk, terwijl de capaciteit maar voor 50 procent benut werd. Het zou me niet verbazen mochten er enkele social distancing-regels blijven bestaan. Een vaccin verzekert niet dat je niet ziek wordt, laat staan dat je niet besmettelijk bent.”

Als we die redenering doortrekken: liever dus twee uur op een vliegtuig dan tien uur op een Europese nachttrein? Komt de herwaardering van de nachttrein niet op een vervelend moment?

“Je mag die twee vormen van reizen niet met elkaar vergelijken. Die vlucht mag dan twee uur duren, je moet wel eerst op de luchthaven geraken. En dan moet je nog anderhalf uur op de luchthaven zien te doden. Eens geland moet je ook nog op je bestemming zien te geraken. Reizen met de trein is een heel andere ervaring. Je stapt het dichtstbijzijnde perron op en de reis is begonnen. Als ik naar België of Nederland terugkeer, doe ik dat regelmatig met de trein. Eten op de trein is voor mij de absolute top van een toeristische ervaring. Zeker als je door Zwitserland rijdt, dan krijg je lekkere Zwitserse kaas geserveerd terwijl je door het prachtige landschap glijdt. Als ik een nachttrein in de markt te zetten had, dan zou ik erg op die onthaasting inspelen, die ervaring.”

Blijven we ook in een gevaccineerde wereld de charme van de bungalow en de motorhome appreciëren?

“Vroeger was een bungalow enkel nog goed om asielzoekers tijdelijk te laten verblijven. Die hebben we er nu even uit gezet omdat we nergens anders heen konden. Eens een safari in Kenia weer tot de opties behoort, gaan we die heus niet laten liggen voor een bungalow in de Kempen. Ik zou lokale besturen alleszins niet aanraden om al te veel van hun schaarse natuurgebieden open te stellen voor nieuwe bungalowparken of campings. Die trend waait weer over.”

U was tijdens de eerste coronagolf erg hoopvol over de toekomst van toerisme. Bent u dat nog steeds?

“We hebben allemaal kunnen vaststellen dat plekken die leven van massatoerisme erg fragiel zijn. Ik had gehoopt dat iedereen tot het inzicht zou komen dat een ecosysteem niet afhankelijk mag zijn van toerisme. Ik vrees dat ik naïef ben geweest. Je ziet in Vlaanderen, Nederland en Schotland een paar interessante initiatieven, maar daar blijft het toch een beetje bij.

“Als ik eerlijk ben, overheerst op dit moment teleurstelling. Ik had meer bereidheid tot samenwerking verwacht. Zowel binnen de toeristische sector, als in samenspraak met de overheid. Ik stel vast dat landen zoals Spanje, Italië en Griekenland liefst zo snel mogelijk terugkeren naar de situatie van voor de coronapandemie. Het is weer ieder voor zich. Er wordt heel defensief gereageerd in de sector. Er is een tekort aan visie. En dat is jammer. Als uitbater van een hotel heb je er alle baat bij dat het strand niet verpietert. Anders valt de verhuur van kamers stil. Blijkbaar is die logica nog steeds niet doorgedrongen.”