Hoe vrij is die nieuwe seksuele vrijheid van Billie Eilish eigenlijk?

‘I’M NOT SORRY. Fuck YOU.’ Zo vatte popster Miley Cyrus haar zelfverworven feminisme samen, terugkijkend op de schaamte die haar werd opgelegd toen ze in 2008 als 15-jarige een beetje bloot op de cover van het blad Vanity Fair stond. Er was toen meteen ophef ontstaan en ze bood haar excuses aan. Op 29 april 2018, tien jaar nadat de woorden ‘MILEY’S SHAME’ in chocoladeletters op de voorpagina’s van kranten stonden, nam ze dat terug. Tien jaar en een mestvaalt aan publieke kritiek op haar uiterlijke verschijning verder. Go girl, dachten 243.000 mensen die de tweet een hartje gaven.

Deze ophef kwam even in herinnering toen afgelopen zondag ‘het internet ontplofte’ – zo stelde de Britse Vogue het zelf – bij de onthulling van hun nieuwe cover. Daarop staat megaster Billie Eilish in een burlesk satijnen korset, hoogblonde Lauren Bacall-krullen, latex panty’s en handschoenen, kant en hoge hakken. Ze kijkt als een verloren gewaande Hollywoodpin-up (ook Vogue’s eigen woorden) verveeld zwoel de camera in. Alleen dat laatste was wat we al van de tienerpopster kenden. Die blik, haar Ocean Eyes. De rest was, inderdaad, een imagodraai van 180 graden en vol gas vooruit. De 19-jarige Billie als seksueel wezen, als bombshell blonde. 

Go girl!  Wilde ik roepen. Wees vrij, wees seksueel, wees prachtig, wees jezelf. Maar er stokte iets. Waarom kwam toch, heel even, het woord ‘knieval’ in me op? Is dit, een ietsiepietsie maar, ook een verloochening van haar authentieke zelf? De reacties zijn verdeeld. Hoezo mag ze niet mooi zijn, lekker zijn, begeerlijk zijn? Dat mag toch bestaan naast dat bijna onwerkelijke zangtalent en de innemende intelligentie die we al jaren van haar zien? Hoe dúrven vrouwen hierover teleurstelling te voelen? En voor wie is die teleurstelling? Voor ons zelfbeeld als vrouw, voor onze dochters? Is Billie ons iets verschuldigd dan?

Billie Eilish werd groot uit het niets. Zonder platenmaatschappij, op haar 15de, met liedjes die ze zelf geschreven had, gecomponeerd en geproduceerd door haar broer, op haar slaapkamer, met een miljoenenpubliek in een oogwenk. Zelfs de meest weerbarstige recensenten liepen meteen met haar weg. Het meisje dat niet behaagt, niet glimlacht, maar zingt over haar angsten, tot zelfmoordneigingen aan toe. De kindzangeres die zwarte tranen uit haar ogen liet lopen en die ster met die volstrekt eigenzinnige, wijde kleren.

Modeontwerpers sprongen erop: de stijl die ze zelf bedacht had, werd nu tot in de puntjes doorgevoerd met totaaloutfits waarin haar wijde shirts en korte broeken dezelfde kleurige prints hadden als haar nagels, sneakers en mondkapje. Ze stond ook daarmee op de cover van Vogue en andere invloedrijke bladen, ze veranderde eigenhandig de mode.

De transformatie die ze nu laat zien bij het verschijnen van het nieuwe, indringende liedje Your Power, dat juist gaat over machtsmisbruik van jonge meisjes door oudere mannen, is dus een verrassing. De coverfoto die ze zondag plaatste zette een snelheidsrecord voor de eerste miljoen likes op Instagram: 6 minuten.

Vijf varianten van feminisme streden om voorrang. De feminist die weet waarom sommige vrouwelijke wetenschappers een bril opzetten en geen make-up dragen, want de intelligentie van een vrouw lost in de ogen van velen op zodra ze ook sexy is, of nee, dat hoeft niet eens, gewoon mooi is genoeg. De feminist die de tuinbroeken van oude feministen wel snapt, maar de hotpants van Beyoncé toch bevrijdender vindt. De feminist die destijds ook de schuld gaf aan Monica Lewinsky en meelachte toen Britney Spears zich kaalschoor en nu pas beschaamd inziet hoe kwalijk dat is. De feminist die nu pas weet hoe onzichtbaar vrouwen kunnen worden boven de 40, en niet alleen in de ogen van mannen. De feminist die, zonder het te beseffen, opgelucht was dat kinderen met Billie Eilish een idool hadden die liet zien dat je extreem cool en stijlvol kunt zijn zonder te leunen op seks. Hoe moet een feminist zich verhouden tot deze foto’s? 

Lees het interview bij de foto’s in Vogue en je weet: Billie Eilish is, zoals te verwachten viel, ieder z’n vooroordelen te snel af. Ze heeft een oude ziel, en ze weet hoe wij deze foto’s zien. ‘Maak me niet géén rolmodel omdat je opgewonden van me wordt’, zegt ze. Het gaat om doen wat zij wil, op haar voorwaarden. ‘Als het tonen van mijn blote huid mij een hypocriet maakt, dan ben ik er trots op. […] Laten we het omdraaien en er empowered door zijn. Je lichaam laten zien – of niet laten zien – zou je geen respect moeten kosten.’ 

De stijl die ze de afgelopen jaren liet zien gaf haar de vrijheid niet te worden beoordeeld op haar lichaam, zei ze in interviews. Maar er zat een randje aan: het werd gebruikt om andere jonge sterren die zich wél sexy kleedden te veroordelen, zoals Megan Thee Stallion, die ze zeer bewondert. Billies vrijheid werd een stok om andere vrouwen te slaan. En dat was nooit de bedoeling. Ze laat zich niet in het vakje deugdelijke vrouwen dwingen.

Billie Eilish weet wat veel vrouwen pas veel later weten: het is nooit goed. Hoe je jezelf ook toont, het is aanleiding voor oordelen. Je make-up wordt je kwalijk genomen, maar ook je gebrek aan make-up. Je glimlach wordt je kwalijk genomen en je neutrale blik nog meer (lach eens!). Je formele kleding en je kloffie. Je rimpels en je perzikhuid. Je tieten en je gebrek aan tieten. Je gelnagels en je gebeten nagels. Je kunt jezelf bedekken of je uitkleden: het is jouw schuld. Alles kan een reden zijn je te diskwalificeren, of op z’n minst je minder serieus te nemen in je professionaliteit, je expertise of gewoon als mens.

Misschien zit het ongemak hierin: Billie Eilish neemt vrijheid om zich aan de wereld te tonen zoals ze wil, en tegelijkertijd kiest ze ervoor zich te laten insnoeren in een korset. Een kostuum dat meer dan welke kleding ook de onderwerping van het vrouwenlichaam aan de wil van een man symboliseert; je krijgt een korset doorgaans niet eens in je eentje aan. Van alle opties die ze had, koos ze voor een portret dat een diepe historische betekenis heeft. Kan ze die betekenis eigenhandig keren?

Vrouwen zijn in de westerse wereld sinds de Renaissance afgebeeld als passieve, seksuele wezens. Ze vragen niets, ze bieden aan. Veel naaktschilderijen zijn een soort opblaaspoppen voor de mannelijke geest. Ze dienen de blik van iemand die het lichaam wil bezitten. We zijn er door en door aan gewend, van Rubens tot Titiaan, van Monet tot Breitner, en we hebben er voor een deel ons vrouwbeeld op gebaseerd. Vrouwen leren op zeer jonge leeftijd zichzelf te beoordelen als iemand die bekeken wordt, niet als kijker. Hun lichaam wordt integraal onderdeel van wat ze waard zijn. Call me kunsthistoricus, maar deze beeldtaal gaat zo ver terug dat het in ieders onbewuste wortel heeft geschoten. De pop- en beeldcultuur heeft het overgenomen en verder geëxploiteerd. Het ís onze cultuur om zo naar vrouwen te kijken. Naar onszelf.

Billie Eilish neemt nu haar seksualiteit in eigen hand. Ze is volwassen. Niemand, zeker andere vrouwen niet, hebben het recht haar hierom te veroordelen. Onze oordelen zijn onze verantwoordelijkheid, niet die van haar, laat ze terecht weten.

Toch staat deze claim op zelfbeschikking en vrijheid op gespannen voet met de realiteit. Anders dan haar nummers en video’s gaf ze hier namelijk wel degelijk de regie uit handen. Aan hoofdredacteur Edward Enninful, aan fotograaf Craig McDean, aan Gucci-ontwerper Alessandro Michele en aan het team van stylisten onder leiding van Dena Giannini. Hoeveel maakt haar bedoeling uit, als zo veel toeschouwers het beeld anders zullen interpreteren? 

We hebben dit soort transformaties zo vaak gezien: Britney, Miley, Ariana, Christina. We weten dat Kesha is uitgebuit, we weten hoe Britney Spears als kind werd geïnterviewd over haar borsten en maagdelijkheid, we weten hoe Taylor Swift zich gedwongen voelde om aan een ideaalbeeld te voldoen dat haar eetstoornissen en depressies opleverde. Wat piepjonge vrouwelijke popsterren in naam van zelfbeschikking doen is vaak – heel handig – óók iets waaraan oudere mannen meer verdienen dan zijzelf. In de praktijk is die vrijheid dienstbaar aan de eisen van een geperverteerde industrie.

Feminist Gloria Steinem (87) zei in 2013 over de ophef rond Miley Cyrus: ‘Ik wou dat we niet naakt hoefden te zijn om opgemerkt te worden.’ Ze liet zich daarbij niet in de fuik van onderlinge vrouwenstrijd trekken. Feministen komen voor feministen op, ook als die een andere invulling aan gelijkwaardigheid geven. ‘Verander de cultuur, in plaats van vrouwen de schuld te geven dat ze meespelen in het enige spel dat er voor ze bestaat.’

We kijken nu anders. Seksualiteit bleek een voorwaarde, er bleek dwang. Ook Miley Cyrus heeft zich hierover uitgesproken. In 2013 stond ze bij een grote awardshow in latex ondergoed te twerken tegen het kruis van de 36-jarige zanger Robin Thicke, terwijl hij zong ‘I know you want it, you’re a good girl’. Daarover zei ze destijds dat ze het ‘empowerend’ vond. Maar daar is ze op teruggekomen. 

Onlangs liet ze weten dat het helemaal geen keuze was, het werd van haar verwacht. En ze realiseerde zich niet, zei ze, dat ze haar geseksualiseerde imago niet makkelijk van zich af kan schudden. Toen Cyrus in een interview zei dat zangeres Sinéad O’Connor een voorbeeld was, schreef O’Connor haar in krachtige bewoordingen een waarschuwing dat een seksueel imago haar talent juist in de weg kan staan: het is niet empowerend. Zolang mannen meer aan jouw naakte lichaam verdienen dan jij, is het uitbuiting. ‘De muziekindustrie geeft geen zier om je.’

Het zijn de context van #MeToo en het schokkende besef dat we uitbuiting van jonge vrouwen voor onze neus hebben zien gebeuren en normaal vonden, die de verwarring veroorzaakten over deze nieuwe beelden. Eilish gaf ons een tijdlang een optie: de vrijheid om een vrouwelijke megaster los van hyperseksualiteit te zien, te waarderen en toe te juichen. Ze vormt daarmee, samen met slechts een paar andere sterren, een uitzondering op een patroon in de Amerikaanse muziekindustrie. We zagen in de documentaire The World’s a Little Blurry, die twee maanden geleden verscheen, hoezeer ze nog kind is, en hoe er aan haar wordt getrokken. Nu stapt ze in de mal waarin zo veel andere sterren zijn geperst – een cliché. Vrouwen die de kwetsbare leeftijd van 19 jaar ver achter zich hebben liggen, blijven met de verwarrende vraag zitten: wat is vrijheid?