We leven steeds langer, maar is dat wel goed nieuws?

Laat ons beginnen met wat duizelingwekkende getallen. In 1990 schatten de Verenigde Naties het aantal honderdjarigen op 95.000 stuks. Een kwarteeuw later, in 2015, gingen ze uit van zo’n 450.000. Tegen het einde van deze eeuw, zo omstreeks 2100, zouden dat 25 miljoen mensen zijn. Nog een straf cijfer? De helft van de meisjes die vandaag geboren worden, zal honderd jaar oud worden. 

In tijden die gedomineerd worden door oversterfte, het aantal bezette bedden op intensieve zorg en andere pandemische symptomen is dat een mooie opsteker, nietwaar? 

Bekijken we het even dichter bij huis. De gemiddelde levensverwachting in België was in 2019 81,8 jaar. Dat wil zeggen: meisjes die toen geboren werden, zullen gemiddeld 84 worden; jongens 79,6 jaar. Dat ligt voor vrouwen een dik jaar en voor mannen zelfs bijna drie jaar hoger dan in 2008. “En als alles blijft evolueren zoals in het verleden, is het niet uitgesloten dat de gemiddelde levensverwachting over honderd jaar 92 zal zijn”, zegt demograaf en vergrijzingsexpert Patrick Deboosere (VUB).

“Omdat steeds minder mensen vroegtijdig sterven en we met meer oud worden, stijgt de levensverwachting die een gemiddelde weergeeft. Maar dat betekent daarom niet dat de mensensoort ouder wordt. De mens wordt niet ouder, maar meer mensen worden oud”, legt hij uit.

Verkeersongevallen, werkongevallen, kanker en bloedziekten: er is nog steeds winst te boeken als het op het vermijden van een te vroege dood aankomt. Maar de grootste winst op die vlakken hebben we al behaald, stipt Deboosere aan. “Een gigantische vooruitgang moet je daar niet meer verwachten.”

Ideale recept

Je kunt dus wel proberen voorzichtig te zijn in het verkeer en hopen dat er tijdens de dagelijkse wandeling geen bloempot van de zevende verdieping op je onfortuinlijke hoofd valt. Maar stel nu dat je zo oud mogelijk wil worden: bestaat daarvoor een ideaal recept? 

Dat van Jeanne Calment, zij werd een respectabele 122 jaar,  zal velen aanlokkelijk in de oren klinken. Ze had in haar leven geen dag hoeven te werken, vertelde ze ooit, maar vulde haar dagen met fietsen, schilderen, rolschaatsen en jagen. Ze dronk quasi dagelijks een glaasje porto of twee, rookte en sloeg geen chocolade af. 

De Italiaanse Emma Morano werd dan weer 117 zonder groenten of fruit aan te raken, maar wel overmatig veel eieren te eten: drie bij het ontbijt, waarvan twee rauw, en nog eens een omelet bij de lunch. Daarbovenop verstopte ze koekjes onder haar kussen, kwestie van niet te moeten delen. Helaas is dat voor de meeste mensen eerder het recept voor een te hoge cholesterol of obesitas dan voor een gegarandeerd extreem oude dag.

Hoe maakt u volgens de wetenschap wél kans op het uitblazen van zoveel mogelijk kaarsjes? De Nederlandse krant NRC Handelsblad duikelde recent een lijstje op uit een boek uit 2004: De kracht van je leven van gerontoloog Dick Knook en journalist Hans Ulrich. 

Hun verdict: wie op het platteland woont, leeft gemiddeld vijf jaar langer. Een samenwonende man leeft vier jaar langer dan een alleenstaande, een vrouw die het huis deelt met een partner twee jaar langer dan haar single vriendin. Werden twee van je grootouders ouder dan tachtig, dan mag je er twee jaar bijtellen. Werden ze alle vier ouder dan tachtig: plus vier jaar. 

Hebben nog een impact: de ouderdom van je moeder bij haar overlijden (ouder dan negentig: plus drie jaar; gestorven op zestig: min een jaar) en je vader (ouder dan negentig: plus vier jaar; gestorven op zestig: min één jaar). Roken (plus twee jaar voor niet-rokende mannen, min zes voor rokende; bij vrouwen is dat plus één en min vijf), vrouw zijn (plus vijf jaar in vergelijking met een man), zwaarlijvigheid (min zes jaar voor een man, min zeven voor een vrouw) en de sociaal-economische status. Welgestelde mannen en vrouwen mogen er allebei drie jaar bijtellen, wie als man onderaan de sociale ladder bungelt moet er twee jaar aftrekken.

Meer dan smoothies

Andrea Maier, een Nederlandse biogerontologe die verbonden is aan de Vrije Universiteit van Amsterdam en aan de universiteit van Melbourne, heeft onderzocht hoe de aftakeling van ons lichaam individueel nog beter te voorspellen valt. Vanuit Singapore, waar ze sinds deze week verblijft om de komende jaren te onderzoeken hoe we de veroudering nog vroeger bij de lurven kunnen grijpen, licht ze haar werk toe. 

“Wij hebben ons vooral gericht op 65- tot 75-jarigen en kunnen nu aan de hand van het BMI, de kracht die iemand heeft, chronische aandoeningen, de mate van depressiviteit en het feit of je al dan niet rookt, goed voorspellen wanneer ze afhankelijk zullen worden. Dat is op die leeftijd heel belangrijk voor de levenskeuzes waar je nog voor staat. Moet ik mijn huis gaan verkopen, moet ik een ander huis kopen, hoe zal mijn pensioen eruitzien? Een derde van de respondenten zijn op het moment van onderzoek nog goed maar zullen binnen de tien jaar achteruitgaan. Dat is de groep waarin je dan moet investeren.”

Want het enigszins verrassende goede nieuws is: zelfs op die leeftijd kun je de klok nog terugdraaien, zegt Maier. Al zal het niet zonder moeite gaan. “Een oude muis kun je verjongen. Zet een mens op de loopband, laat die intensief trainen en gezond eten – en dan heb ik het niet over de fruitsalade of de smoothie omdat dat nu even hip is – en je kunt je levensduur zelfs op je zestigste nog gaan verlengen. We weten dat intensieve krachttraining ervoor kan zorgen dat ouderen weer uit hun stoel kunnen opstaan.”

Maar je moet er wel iets voor over hebben, zegt Maier. “Vijfentwintig procent van de kinderen heeft overgewicht, waardoor de ziektelast op jonge leeftijd al toeneemt en we ons leven zo gemakkelijk mogelijk inrichten. We eten nog steeds veel te veel en niet écht gezond, smoothie- en andere hypes doen daar echt niets aan af, en we bewegen veel te weinig. Tel daarbij luchtvervuiling, stress, slecht slapen, waardoor we allemaal veel vatbaarder zijn voor ziekte. Maar we zien de ernst er niet van in, omdat we, zolang we niks voelen, allemaal denken: de dokter lost het wel op wanneer het zover is. Dat zien we nu ook met corona. Weinigen leggen de verantwoordelijkheid bij zichzelf om bijvoorbeeld preventief wat gewicht te verliezen.”

Zelf poetst ze haar tanden ’s ochtends en ’s avonds steeds op één been, met de ogen dicht, en ze vindt dat u dat ook zou moeten doen. “Echt superbelangrijk is dat”, countert ze meteen iedereen die zich nu al gierend op de dijen kletst bij het idee. “Mensen verliezen met de leeftijd om allerhande redenen aan evenwicht. Daardoor val je sneller en heb je heel veel kans om botten te breken of een trauma op te lopen. Dat evenwicht houden is ontzettend belangrijk. Een van de makkelijkste manieren om dat te trainen is op één been staan, maar wanneer staat u nog eens op één been? Zo goed als nooit, toch? Dus vandaar dat we dachten: we moeten dat inbouwen in onze vaste rituelen. En aangezien iedereen twee à drie keer per dag zijn tanden poetst, is dat een mooi moment. Doen hoor, vanavond.”

Leven verlengen

Die gezonde jaren die ons nog resten, daar zit dus de crux. Je mag dan straks vlotjes honderd jaar worden, hoe fijn is dat vooruitzicht wanneer je de helft van die tijd niet in blakende welstand kunt doorbrengen? 

In bijna de helft van de lidstaten van de Europese Unie staat de kwaliteit van onze oudere dag onder druk, blijkt uit een studie die begin dit jaar in het wetenschappelijk tijdschrift The Lancet gepubliceerd werd. De studie peilt naar de levensverwachting en het aantal gezonde jaren dat we in het vooruitzicht hebben. In iets minder dan de helft van de landen is het perspectief op het aantal gezonde jaren achteruitgegaan tussen 2008 en 2016. Echt significant was de daling enkel in Griekenland, Luxemburg, het VK en Oostenrijk. 

Voor België is het beeld gemengd. Vrouwen die geboren werden in 2016, hebben een vooruitzicht van 63,9 gezonde jaren, terwijl dat er voor de borelingen in 2008 nog 64,1 in waren. Een lichte daling dus. Voor de mannen is het omgekeerd: jongens uit 2016 hebben gemiddeld 63,8 gezonde jaren voor de boeg, in 2008 waren dat er ‘slechts’ 63,4.

Het is een gegeven dat vaker terugkomt in de studie: het aantal gezonde jaren voor vrouwen staat harder onder druk dan dat van mannen. Een van de verklaringen daarvoor is roken, legt Patrick Deboosere uit. 

“Roken heeft een belangrijk aandeel in het feit dat de levensverwachting voor mannen en die voor vrouwen sinds 1985 een stuk dichter bij elkaar gekomen zijn. In de jaren 1950 en 1960 rookten negen op de tien mannen – met alle gevolgen voor hun gezondheid van dien – en amper één op de tien vrouwen. Sindsdien is het aantal mannen dat rookt stevig afgenomen en het aantal vrouwelijke rokers net heel sterk toegenomen. Vandaag overlijden ongeveer evenveel vrouwelijke vijftigers aan longkanker als mannen van dezelfde leeftijd. Vroeger waren dat tien keer zoveel mannen.”

Maar er is nog een andere reden, weet Maier. “We ontdekken ziektes vandaag vroeger, vaak voordat je je ziek voelt, waardoor er vroeger het label ‘patiënt’ op iemand kleeft. En er komen ook nieuwe ziektes bij. Denk maar aan spierarmoede: een op de drie mensen op hoge leeftijd lijdt daaraan en sinds 2018 wordt het ook als ziekte erkend en behandeld.”

Bovendien waarschuwen de wetenschappers in The Lancet dat Covid-19 een verzwarende rol zal gaan spelen in het aantal gezonde jaren dat ons rest. “Hoe de pandemie de trends in levensverwachting en de verwachte gezonde levensjaren zal beïnvloeden, is onbekend”, schrijven ze. “Maar het valt te voorzien dat de levensverwachting negatief beïnvloed zal worden, zeker voor de hogere leeftijdsgroepen, en dat de gezonde levensjaren kunnen afnemen ten gevolge van long covid.”

Horlepiep met overgrootoma

Stel dat u erin slaagt om heelhuids decennialang over die loopband te hollen. Waar eindigt dat dan, als onze dochters die vandaag geboren al honderd jaar oud zullen worden? 

Voor u visioenen gaat zien van uw 140-jarige kleinkinderen die de horlepiep dansen op het trouwfeest van hun achterachterkleinkinderen: dat zit er nu ook weer niet per se in. Het is niet omdat we gemiddeld ouder zullen worden, dat de leeftijdsgrenzen nog drastisch verlegd worden. Die grens ligt al sinds 4 augustus 1997 op 122 jaar. Toen stierf de eerder genoemde Française Jeanne Calment, geboren op 21 februari in 1875. Zij was de enige gedocumenteerde case van iemand die ouder werd dan 120 jaar.

De eerste die op relatief korte termijn het record van Calment kan afsnoepen, is de Japanse Kane Tanaka. Zij werd op 6 januari jongstleden 118. “Maar met iedere dag die verstrijkt, stijgt uiteraard ook de kans dat ze eerder sterft”, houdt demograaf Deboosere de champagne nog maar in de kast.

“Te meer omdat het record van Jeanne Calment al bijna 25 jaar oud is. Dat wil zeggen dat we toch al aan de limieten zitten van hoe oud een mens kan worden. Onsterfelijkheid is een aanlokkelijk idee van Yuval Noah Harari (Israëlisch auteur, voorspelt in zijn boek Homo Deus dat de mens in de 21ste eeuw quasi onsterfelijk zal zijn, AVB), maar er is toch weinig dat daarop wijst.”

Keuzes

Reken er dus niet te hard op dat u of een van de uwen de nieuwe oudste persoon ooit wordt. Maar de kans is wel zeer reëel dat jullie ouder worden dan de voorgaande generaties. En dat zal een maatschappelijke kost als gevolg hebben. Kunnen we dat ouder worden en minder gezond ouder worden wel blijven betalen? 

Deboosere relativeert. “Dat debat is al gaande sinds de jaren zestig, en dat valt wel mee. Hoewel we ouder worden, blijft doorgaans het laatste levensjaar datgene met de hoogste kost. De grootste uitgave gaat eerder naar mensen die op zeer jonge leeftijd iets heel ernstigs voorhebben. Er worden veel meer levensreddende acties ondernomen om de patiënt erdoor te sleuren als die dertig is, dan als die tachtig of negentig jaar is.”

En toch is het hoog tijd, zegt Maier, dat we het hebben over de keuzes die we als maatschappij maken. “Waarom worden mensen vandaag oud? Omdat de geneeskunde hen erdoor sleurt. Dat zag je ook weer bij de vaccinatiestrategie. Wie was als eerste aan de beurt: de bewoners van de woon-zorgcentra. Bij hen heb je natuurlijk het snelste effect, hun dood die wordt uitgesteld is heel snel zichtbaar.”

“Erg bizar”, noemt de biogerontologe dat. “Je hebt een veel langzamer effect op de sterftecijfers als je was begonnen met pakweg de contactberoepen, het zorg- en schoolpersoneel – de potentiële superverspreiders – in te enten. Maar dat was veel effectiever geweest voor de gezondheidswinst op lange termijn. Zo hebben ze het in Indonesië gedaan. Wij kunnen de dood niet accepteren. Daar moeten we als maatschappij toch eens over nadenken.”