Assa Traoré, Frans boegbeeld tegen racisme en politiegeweld: ‘De dood van mijn broer heeft van mij een soldaat gemaakt’

Met opgetrokken schild staan ze voor de rechtbank in Parijs – tientallen bewapende agenten kijken toe hoe het publiek zich een weg naar de ingang baant. Het is een zonovergoten vrijdagmiddag in mei, en vandaag staat in de grootste zaal van het tribunaal een jonge zwarte activist terecht. Assa Traoré (36) wordt aangeklaagd door drie agenten van de gendarmerie uit Persan, een kleine veertig kilometer ten noorden van Parijs. En Assa Traoré komt zelden alleen.

Nog geen jaar geleden stonden ze hier ook – de Parijse politiemacht, Assa Traoré, haar broers die net als vandaag als een beschermende haag om haar heen zwermen. Het was een week na de dood van George Floyd en terwijl de beelden van zijn arrestatie de wereld rondgingen, riep Assa Traoré op tot een samenkomst op het plein voor de rechtbank. Uit solidariteit met de familie van Floyd, om te demonstreren tegen politiegeweld en racisme en om gerechtigheid te eisen in de zaak van de jongen die vanaf dat moment de Franse George Floyd genoemd zal worden: Adama Traoré, de jongere broer van Assa, die kort na zijn arrestatie stierf in de politiekazerne van Persan. “Ik krijg geen lucht meer”, zouden ook zijn laatste woorden zijn geweest.

Tienduizenden Fransen gaven aan die oproep gehoor, ondanks het verbod op samenscholing – een opvallend grote protestactie voor de antiracismebeweging in Frankrijk. “Justice pour Adama”, riepen ze, en “Justice pour George Floyd. Justice pour tous!” Rechtvaardigheid voor Adama, voor George Floyd, voor iedereen.

Sinds de dood van haar broer is Assa Traoré uitgegroeid tot een van de gezichten van het Franse verzet tegen racisme en politiegeweld. Charismatisch, welbespraakt, en met een imposant afrokapsel dat doet denken aan Angela Davis,  de Amerikaanse burgerrechtenactivist wier kapsel een symbool werd voor Black Power. Haar baan als jongerenwerker zegde ze op om zich fulltime te richten op haar comité La Vérité pour Adama, de waarheid voor Adama.

Ze gaf de afgelopen jaren talloze interviews, organiseerde manifestaties en schreef twee boeken, waarin ze de zaak van Adama koppelt aan politiegeweld, racisme en kansenongelijkheid in Frankrijk. Ondertussen groeide het comité uit tot een brede protestbeweging, mede dankzij ervaren activisten uit onder meer de banlieue die zich al jaren inzetten voor migranten en jongeren en tegen racisme en politiegeweld. 

“De grote kracht ligt in het lokaal organiseren van familie, kennissen, de wijk”, zegt socioloog en activist Mathieu Rigouste over La Vérité pour Adama. “Door zelf veel de volkswijken in te gaan, bouwen ze een netwerk op waarmee ze vooral zwarte en Maghrebijnse jongeren kunnen mobiliseren. Die lokale steun weten ze te verbinden aan een grotere beweging.” De beroemde Franse acteur Omar Sy (onder meer bekend van de film Intouchables en de recente Netflix-serie Lupin) sprak zijn steun uit voor het comité, evenals Amerikaanse sterren als Rihanna en P. Diddy.

Maar vandaag wordt Assa Traoré aangeklaagd voor smaad door de agenten die haar broer arresteerden, omdat ze hen publiekelijk verantwoordelijk houdt voor zijn dood.

Hardhandige arrestatie

Het is een bloedhete zomerdag, 19 juli 2016, als drie agenten Adama Traoré om zijn identiteitsbewijs vragen in Beaumont-sur-Oise, een kleine gemeente van nog geen tienduizend inwoners ten noorden van Parijs, aan de rivier de Oise. Adama heeft zijn identiteitsbewijs niet bij zich en zet het op een lopen. Hij wordt na een achtervolging hardhandig gearresteerd. De agenten brengen hem naar de politiekazerne in Persan, aan de overkant van de rivier, waar hij even later sterft. Hij was 24.

De dood van Adama laat diepe sporen na in de gemeenschap, waar iedereen de familie Traoré kent. Een groot deel van de zeventien kinderen woont nog hier in de stad. Ze groeiden op in de wijk Boyenval. Niet de beste buurt van het stadje, maar ook geen straatarme probleemwijk zoals je die elders rond Parijs kunt vinden.

Assa Traoré is aangeklaagd voor smaad omdat ze in 2019 een brief publiceerde op Facebook, getiteld J’accuse (Ik klaag aan). Ze noemt daarin de drie agenten bij naam die haar broer “met hun lichaamsgewicht hebben gedood”, hem “niet hebben gered”, en “weigerden zijn handboeien af te doen” terwijl hij stervende was, omdat hij zou doen alsof. 

De publicatie is een directe verwijzing naar de gelijknamige brief van Émile Zola, de beroemde Franse schrijver die een beslissende rol speelde in de Dreyfus-affaire, rond 1900. Daarin werd de Joods-Franse kapitein Dreyfus tot levenslang veroordeeld voor hoogverraad. De veroordeling bleek gebaseerd op valse verklaringen. De knipoog naar Zola is een publicitair spel, oordelen de advocaten van de agenten in de rechtszaal. “Mevrouw Traoré is niet tevreden met de gerechtelijke informatie en wil die vervangen door een mediawaarheid – haar waarheid.”

Assa Traoré heeft ernaar uitgekeken de drie agenten voor het eerst sinds de dood van haar broer in de ogen te kunnen kijken en de vragen te stellen die haar sindsdien bezighouden.

Waarom hebben de agenten, zoals een van hen heeft verklaard, met hun volle gewicht – samen wogen ze bijna 250 kilo – op haar broer gezeten bij zijn arrestatie? Waarom brachten ze Adama niet naar het ziekenhuis toen hij liet weten nauwelijks meer te kunnen ademen? Waarom is Adama, terwijl hij lag te sterven in de kazerne, liggend op zijn buik met zijn gezicht naar de grond, geboeid gebleven, zoals een aanwezige brandweerman heeft getuigd?

Maar de agenten zijn er niet. Dus stelt ze de vragen aan hun advocaten, de rechters, de zaal vol publiek. Want zij staat hier terecht voor smaad, maar is het smaad als ze zegt dat haar broer door toedoen van de agenten is gestorven? Vijf jaar na zijn dood is die vraag nog altijd niet beantwoord. Of beter: de antwoorden op die vraag vechten om de eerste plek.

Sinds 2016 volgen expertise en contra-expertise elkaar op in talloze rapporten over de doodsoorzaak. De uitkomsten verschillen, de basis bleef gelijk: volgens zijn familie stierf Adama aan verstikking door de hardhandige arrestatie, volgens politie en justitie gingen de agenten vrijuit. Totdat in februari een rapport verscheen in opdracht van de onderzoeksrechters waarin Belgische experts voor het eerst wijzen op een mogelijke rol van de arrestatie in de dood van Adama.

Paard van Troje

Adama’s dood zou geen vluchtig nieuwsfeit worden, besloot Assa vijf jaar geleden. De familie koos haar tot hun woordvoerder. Een rol die haar past, al sinds de dood van hun vader in 1999 heeft ze zich over haar jongere broers en zussen ontfermd.

Het Amerikaanse weekblad Time riep haar vorig jaar uit tot ‘Guardian of the Year’ – voor haar tegenstanders een teken dat Traoré en haar beweging een ‘Amerikaans debat’ voeren dat niets met de Franse werkelijkheid van doen heeft. In de krant Le Figaro noemde essayist Paul Melun Traoré “een ideologisch paard van Troje” in handen van een progressieve Amerikaanse elite. Door haar via de media tot een heldin te maken zou die elite Frankrijk willen verzwakken.

Traoré wijst de beschuldigingen resoluut van de hand. “Onze strijd is geen Amerikaanse strijd. Ons verleden van kolonialisme en slavernij werkt door in wat we vandaag in Frankrijk zien. Het is tijd dat we dat onder ogen zien”, zegt ze in de Volkskrant. Het debat over de omgang met het verleden wordt in Frankrijk volop gevoerd en stuit ook op veel weerstand. Afgelopen week nog spraken politici van onder meer Les Républicains en LREM, de partij van president Emmanuel Macron, zich uit tegen de ‘deconstructie’ van de geschiedenis, waarmee activisten als Traoré zouden willen afrekenen met dat wat het land trots maakt.

De zaak van George Floyd heeft volgens Traoré een belangrijke impuls gegeven aan de beweging in Frankrijk – de beelden maakten het geweld tegen mensen van kleur zichtbaar en daarmee niet langer te ontkennen of te bagatelliseren. Toch is er volgens haar op politiek niveau nog weinig veranderd. “Terwijl de hele wereld geschokt was door de beelden van George Floyd, werd hier ons protest verboden. Intussen krijgt de politie alleen maar meer macht.” Ze verwijst naar de eind vorig jaar aangenomen veiligheidswet, die het onder meer strafbaar maakt om ‘met klaarblijkelijk kwade opzet’ te helpen politieagenten te identificeren. Critici vertalen dat als een manier om het filmen van politiegeweld te bemoeilijken. Vrijdag heeft de Grondwettelijke Raad de bepaling afgekeurd omdat ze de formulering te vaag vindt.

Mishandeling en marteling

Ook de Franse Amnesty International oordeelt hard over de politieorganisatie. “Mishandeling en marteling, sterfgevallen tijdens arrestaties, gewelddadige repressie bij demonstraties, controles met een discriminerend karakter en racistische uitlatingen, de misstanden bij de Franse politie zijn talrijk”, volgens Amnesty. Excessief geweld raakt volgens de mensenrechtenorganisatie bovendien vooral minderheden. “Ruim vijftien jaar doen we onderzoek naar deze onrechtmatige of illegale politiepraktijken. Het merendeel van onze aanbevelingen is niet opgevolgd.” 

Eerder dit jaar dreigde Amnesty samen met andere organisaties met een rechtszaak tegen de Franse regering als ze niets tegen etnisch profileren bij de politie zou ondernemen. Minister van Binnenlandse Zaken Gérald Darmanin ziet voorbeelden van racistisch wangedrag binnen de politie echter als incidenten, niet als uitingen van structurele misstanden.

De uitbreiding van politiebevoegdheden heeft ermee te maken dat ook agenten zich steeds onveiliger voelen. Woensdag demonstreerden de vakbonden massaal voor harder ingrijpen tegen de agressie waarmee ordediensten te maken hebben. De afgelopen maand werd een agent gedood tijdens een antidrugsoperatie, een politievrouw werd voor de ogen van haar collega’s doodgestoken. Minister Darmanin voegde zich bij de demonstratie, een uitzonderlijke steunbetuiging – al werd hij door de agenten uitgefloten.

Voor Assa Traoré zit de winst van de afgelopen jaren vooral in het bewustzijn dat politiegeweld een probleem van heel Frankrijk is. “Ons rechtssysteem doet er alles aan om agenten te beschermen. Dat raakt iedereen, ook witte Fransen. Dat hebben we gezien met de gelehesjesbeweging. Dat besef is een enorme kracht om deze gewelddadigheid te keren.”

“De dood van Adama heeft van mij een soldaat gemaakt, klaar om te vechten tegen dit systeem”, zegt Assa Traoré. “Mijn broer komt niet meer terug. Maar zijn naam zal voor altijd verbonden zijn met de verandering van dit systeem.”

Vrede

Bij een muurschildering van Adama in Boyenval, de wijk waarin hij opgroeide, doet Assa Traoré geroutineerd haar verhaal voor de zoveelste camera dezer dagen. Haar broers staan ernaast, maar zoals altijd voert zij het woord. Vragen heeft ze niet nodig, gedecideerd spreekt ze de woorden die ze al vijf jaar lang herhaalt: “Ik ben gewoon een zus die haar broer heeft verloren en die vraagt om gerechtigheid.”

Boyenval lijkt een keurig aangeharkte wijk, zo op het eerste oog: hagelwitte flatgebouwen van hooguit zes verdiepingen met bloemetjes aan de balkons, een fonkelnieuw basketbalveld en een speeltuin met openbare boekenkast. Van hieruit loop je zo het provinciestadje uit, het bos van Carnelle in.

“Iedereen kent elkaar hier”, zegt Assa Traorés schoonzus Lucie, terwijl de kinderen uit de buurt zich rond haar en haar zak chips verzamelen. “We zijn hier samen opgegroeid, nu spelen onze kinderen met elkaar.” Het is als een grote familie, zegt ze, en toch broeit het. “De politie houdt de jongeren voortdurend in de gaten. Ze kennen hen bij naam, en toch moeten ze steeds weer hun papieren laten zien. Alsof de politie iets wil uitlokken. Wat dat betreft is hier weinig veranderd.”

Even verderop roetsjen twee kinderen in zwarte T-shirts van de glijbaan. ‘Justice pour Adama’, staat erop, ‘zonder gerechtigheid zul je nooit vrede hebben’. Het zijn de dochter en zoon van Lucie en Yssoufou, een van de broers Traoré. “Waar is Adama?”, vraagt Lucie. “In de hemel”, antwoordt het meisje dat vernoemd is naar Assa. Haar broertje is te klein om zijn oom te hebben gekend. Nu draagt hij de naam van Adama Traoré.