Waarom Berlijn een geliefd ballingsoord voor gevluchte activisten is

Drie blaffende tekkels vormen het welkomstcomité in het huis van Milana Minaeva in de chique West-Berlijnse buurt Charlottenburg. Ze draaien om haar voeten heen, met trippelende pootjes op de verwarmde parketvloer. Op de achtergrond klinkt klassieke muziek. In de tuin rookt haar collega Olga Romanova elegant een Vogue-sigaret.

In die tuin nemen zij samen een aflevering van het YouTube-kanaal My Russian Rights op. Ze zijn het kanaal een jaar geleden begonnen, om Russen vanuit het veiliger Duitsland te informeren over misstanden in hun land. Inmiddels heeft het kanaal meer dan dertigduizend volgers. Minaeva produceert en Romanova, een bekende Russische oppositiejournalist, presenteert.

Vandaag hebben ze het over oppositieleider Aleksej Navalny, die gevangenzit in een Russisch strafkamp. “We bespreken welke invloed de gevangenis op hem kan hebben”, vertelt Romanova. “Ik denk dat het aannemelijker is dat Navalny de gevangenis zal veranderen, dan andersom.”

Het Russische gevangenissysteem is al jarenlang het specialisme van Romanova, sinds haar voormalige echtgenoot er in 2008 belandde. “Destijds bezocht ik voor het eerst een gevangenis en besefte ik dat ik mijn land niet zo goed kende als ik dacht”, zegt ze. Aan de keukentafel vertelt ze over een zwangere gevangene die vastgeketend aan een bed haar kind ter wereld bracht. Geschokt door wat ze zag en hoorde, zette Romanova haar ngo Russia Behind Bars op.

Maar haar activisme leverde haar al snel rechtszaken op. “Ik zou voor buitenlandse mogendheden werken”, zegt ze. “Die beschuldiging krijgen wij activisten altijd.” Door haar werk wist ze maar al te goed wat dit zou betekenen. “Ik wist meteen dat ik Rusland moest verlaten, want vanuit de gevangenis is het moeilijk om jezelf te verdedigen.”

Ze besloot om naar Berlijn te gaan: “Het centrum van Europa, de hoofdstad van de echte politieke macht.”

Duitsland wil helpen

De stad verwelkomde de afgelopen jaren vluchtende activisten uit de hele wereld. Ook voor Wit-Russische activisten is Berlijn inmiddels een belangrijk toevluchtsoord. Die groep staat nu extra in de belangstelling vanwege de onverwachte arrestatie van blogger en journalist Roman Protasevitsj. Volgens bondskanselier Merkel is onderdak verlenen aan gevluchte activisten uit Wit-Rusland een belangrijk onderdeel van het Duitse actieplan. “Vervolgde oppositieleden en mensen in humanitaire nood zullen bij ons gemakkelijker visa en asiel kunnen krijgen”, aldus Merkel. “We willen getraumatiseerde slachtoffers van martelingen helpen, maar ook studiebeurzen of beurzen verstrekken en onafhankelijke media steunen.”

Onder het motto Wir schaffen das heeft Duitsland niet alleen een progressief vluchtelingenbeleid, internationaal presenteert het land zich ook als voorvechter van mensenrechten. De Verenigde Staten hebben daarin onder ex-president Trump aan geloofwaardigheid verloren. Ook Londen was een bolwerk voor activisten, maar die stad is minder populair sinds het vertrek van het Verenigd Koninkrijk uit de Europese Unie.

Het rebelse karakter van Berlijn maakt de stad heel geschikt voor activisten. Het barst er van de demonstraties en actiegroepen. Daarbij is het leven er nog betaalbaar, anders dan in veel andere Europese hoofdsteden. Berlijn wás al de thuisbasis van bekende activisten als de Chinese kunstenaar Ai WeiWei, filmmaker Laura Poitras (bekend door de Edward Snowden-zaak) en Can Dündar, de voormalige hoofdredacteur van de Turkse krant Cumhuriyet. De afgelopen jaren zijn er nieuwe activistische gemeenschappen bijgekomen. Zo herbergt Duitsland nu bijna 800.000 Syriërs.

Dat gevluchte activisten in Duitsland echt iets in kunnen bereiken, bewijst de al-Khatib-rechtszaak. De rechtbank in Koblenz veroordeelde eind februari voor het eerst ter wereld een Syrische man die verantwoordelijk is voor grootschalige martelingen van het Syrisch regime.

“Het is de eerste keer dat wij stappen richting gerechtigheid zien”, zegt de Syrische activist Mariana Karkoutly, die in haar nieuwe thuisland Duitsland twee masteropleidingen in de rechten deed. Ze liep vervolgens stage bij het in Berlijn gevestigde Europese Centrum voor Constitutionele en Mensenrechten (ECCHR) toen dat de al-Khatib-rechtszaak begon. “De rechtszaak laat zien hoe Syriërs zich hebben ingezet om te documenteren wat hen is aangedaan”, vertelt ze.

Gezien de dictatuur waar zij vandaan komen, is dat extra bijzonder. “Dit is een historisch moment, omdat Syriërs voor het eerst met elkaar bespreken wat gerechtigheid voor hen betekent”, zegt ze. “Syriërs zijn in hun thuisland systematisch gedepolitiseerd.” Daarom werd zij medeoprichter van Visions4Syria, een project dat Syriërs samenbrengt om de gesprekken te voeren die zij niet in hun thuisland konden hebben.

Ook Karkoutly kreeg in Berlijn pas echt de ruimte voor haar activisme. Tijdens de revolutie in 2011 verbood haar familie haar aan de demonstraties deel te nemen, uit angst dat haar iets zou overkomen.

Een explosie van activisme

Activisten van andere gemeenschappen in Berlijn kijken met bewondering naar wat Syrische activisten hebben bereikt met de al-Khatib-rechtszaak. “Dit is wat Berlijn zo rijk maakt, we hebben hier contact met activisten van overal ter wereld”, zegt de Egyptische activist Ahmed Said. “We leren van elkaar.” Ook zijn gemeenschap is bezig met het documenteren van de martelingen die zijn landgenoten hebben doorstaan in de beruchte Egyptische gevangenissen.

Al voor de Egyptische revolutie in 2011 was Ahmed Said, chirurg van beroep, actief als activist in zijn thuisland, hoewel daar destijds weinig ruimte voor was. “De revolutie betekende een explosie van ons activisme”, vertelt hij in zijn kamer in Berlijn. Maar in 2015 werd hij door het nieuwe autoritaire regime van Abdel Fattah al-Sisi opgepakt en belandde een jaar in de gevangenis. Dankzij een internationale campagne werd hij vrijgelaten en kon hij naar Berlijn. “De Duitse ambassade heeft me toen erg geholpen. Ik hoefde niet door een heel bureaucratisch proces heen.” En zoals hij zelf tijdens zijn gevangenschap werd geholpen, zet hij zich nu in voor Egyptenaren die nog vastzitten. Met tomeloze energie spreekt hij tijdens demonstraties, vergadert met Europese parlementariërs, houdt activistische initiatieven draaiende en overweegt zelfs de Duitse politiek in te gaan. De internationale campagnes zetten druk op de Egyptische regering, en zo lukt het af en toe een activist vrij te krijgen.

Maar op andere terreinen is het lastig iets te veranderen. Zo blijft Duitsland wapens sturen naar het autoritaire regime van al-Sisi. Internationaal is er veel steun voor de dictatuur in Egypte, ook vanuit de Europese Unie, omdat met president al-Sisi samengewerkt kan worden op gebieden als terrorisme en migratie. Dat is enorm pijnlijk voor activisten als Said: “Als EU-overheden het hebben over stabiliteit in Egypte, dan hebben ze het over hun belangen, niet over daadwerkelijke stabiliteit in het land. Want er zal nooit stabiliteit zijn in een dictatuur.”

Vrouw zijn in Soedan is een ramp

Dat ervoer ook Meheira Elfatih in haar thuisland Soedan. Als jonge student wiskunde in de hoofdstad Khartoem kwam ze in aanraking met activisten tegen het regime van dictator Omar al-Bashir. “In de discussiehoek van de universiteit ontmoette ik mensen die zich verzetten”, zei ze. Maar na “veel ellende” vertrok ze in 2018 naar Berlijn. “Het is al een ramp om een vrouw te zijn in Soedan”, zegt ze. “Maar om een vrouw met politieke overtuigingen te zijn, dat is een catastrofe.”

Hoewel weinig familieleden haar activisme steunen, doet haar moeder dat wel. Ondanks haar zorgen: “Uiteindelijk is ze wel mijn moeder en hoort ze wat de politie en de inlichtingendienst doen met meisjes zoals ik: verkrachten en vermoorden.”

Het was ook de vertrouwde stem van haar moeder die zij op 11 april 2019 in de vroege ochtend hoorde: “Omar al-Bashir is gevallen, hij is gevallen!” Elfatih was de avond ervoor vanuit Berlijn teruggevlogen om deel te nemen aan een dagenlange sit-in in Khartoem. In haar geboortedorp, even buiten de stad, lag ze in haar oude bed toen ze wakker werd door het euforische geschreeuw van haar moeder. “Mijn god, dat was het beste gevoel ooit!”, herinnert ze zich. Toch is de revolutie twee jaar later nog lang niet voltooid. Veel moet nog veranderen voordat Soedan een echte democratie is. Maar daar werken de Soedanese activisten in Berlijn harder dan ooit aan. “Voor de revolutie was iedereen erg teleurgesteld”, vertelt Elfatih. “Als individuele activisten namen wij deel aan demonstraties van andere nationaliteiten. Maar de revolutie heeft de Soedanezen hier samengebracht.”

Het doel is om de internationale aandacht vanuit Berlijn op Soedan gericht te houden en misstanden aan het licht te brengen. Zo komt Europees geld, bedoeld om illegale migratie tegen te houden, nu terecht bij Soedanese milities die oorlogsmisdaden hebben gepleegd. “Europa zegt dat het niet samenwerkt met Hemedte”, zegt ze, verwijzend naar de machtige generaal die verantwoordelijk zou zijn voor slachtingen in Darfur. “Maar wij denken dat dit niet waar is en zoeken dat bijvoorbeeld uit.”

Zoveel mogelijk anoniem werken

Hoewel Duitsland een veilige haven lijkt, lopen de activisten soms toch gevaar. Zo dreigen Soedanese activisten weer teruggestuurd te worden naar hun land, dat de Duitse overheid als veilig beschouwt, maar de activisten zelf niet. Ook het verbod op het terugsturen van Syriërs verjaarde eind vorig jaar. “Syrische activisten proberen daarom zoveel mogelijk anoniem te werken”, zegt Karkoutly. “Want mochten ze ooit teruggestuurd worden, dan belanden ze meteen in de gevangenis.”

“Wij voelen ons hier niet veilig, helemaal niet zelfs”, vertelt ook Ahmed Said. Volgens hem is de voornaamste taak van de Egyptische ambassade in Berlijn het verzamelen van inlichtingen over de oppositie in het buitenland. “Dit is de reden dat het grootste deel van de activisten niet publiekelijk spreekt en dat veel Egyptenaren niet naar onze demonstraties komen”, zegt Said. “Het beïnvloedt de kwaliteit en kwantiteit van ons activisme in Berlijn.”

De Egyptische overheid heeft die macht omdat veel activisten nog hun familie in Egypte willen kunnen bezoeken. Activisten zoals Said kunnen dit niet, omdat zij weten dat zij bij terugkomst gearresteerd worden. Toch weet het Egyptisch regime hem te raken door familieleden te bedreigen. “Mijn moeder, vader en zus moesten vorig jaar twee maanden onderduiken”, vertelt hij. “Ze ontvoerden mijn oom om erachter te komen waar mijn moeder was.”

De Russische activisten Romanova en Minaeva voelen zich wel veilig in Berlijn. “Een politieke opponent als Navalny of oud-collega’s die hem verraden, zijn voor Poetin een bedreiging, activisten als wij niet echt”, zegt Romanova. “Poetin wil gewoon dat zoveel mogelijk Russen die hem niet gunstig gezind zijn weggaan uit Rusland.” Dat lukt volgens Romanova: “Ik zie het verschil niet meer tussen studenten die naar Berlijn komen en politieke vluchtelingen.”

Die jonge generatie proberen zij te bereiken met de video’s van My Russian Rights. “Ik hoop dat zij zo beter het verschil zullen zien tussen een democratische samenleving en wat de Russische autoriteiten een democratische samenleving noemen”, zegt Minaeva. Maar veel hoop dat er op de korte termijn iets gaat veranderen hebben ze niet. “Hoe meer je doet in Rusland, hoe slechter het wordt”, zegt Romanova.

Ook Egyptische activisten hebben een lange adem nodig. Acht jaar na zijn staatsgreep zit president al-Sisi nog steeds stevig in het zadel, al houdt Ahmed Said het vuurtje van de revolutie brandend. Zelf leerde hij op jonge leeftijd van zijn oom zich altijd uit te spreken over onrecht. “Ik ben geen communist geworden zoals hij”, zegt Said. “Maar hij heeft mij de vrijheid gegeven mijzelf te kunnen zijn. Door hem leerde ik dat het leven een politiek proces is. Je bestaat niet totdat je je bestaan beoefent. Bestaan is een soort politiek. Alles is politiek.”