Vitold was geel gemerkt en mocht gefolterd worden. Nu is hij dood

“Op de video zijn de sporen van de slagen duidelijk te zien en hij is zichtbaar zenuwachtig. Hij spreekt niet in zijn eigen woorden.” 

Zijn vader Dzmitry zag het meteen tijdens de uitzending van de Wit-Russische staatstelevisie dinsdagavond. Raman Pratasevitsj sprak onder dwang. De blauwe plekken aan de rechterkant van zijn voorhoofd spraken boekdelen. De journalist en zijn vriendin Sofia Sapega waren daags voordien gearresteerd op de luchthaven van Minsk nadat het Ryanair-vliegtuig waarmee ze van Griekenland naar Litouwen vlogen tot landen werd gedwongen. Sindsdien heerst grote bezorgdheid over zijn lot, in een van de beruchte gevangenissen waar foltering schering en inslag is.

Afgelopen woensdag nog werd Vitold Ashurak (50) begraven in Minsk. Hij was een dissident van de ‘Voor Vrijheidsbeweging’. Volgens familievriendin Volha Bykouskaja werd het lichaam aan de familie overgedragen met het bont en blauwe hoofd in zwachtels. “Enkel zijn mond was zichtbaar.”

Ashurak stierf volgens de autoriteiten op 21 mei in de gevangenis van Shklov, waar hij na zijn veroordeling in januari een celstraf uitzat van vijf jaar voor deelname aan protesten tegen de herverkiezing van dictator Aleksandr Loekasjenko in augustus vorig jaar. De familie kreeg te horen dat hij stierf “aan een hartaanval”, ook al had hij nooit hartproblemen. Er dook een video op waarop te zien is hoe bewakers zijn hoofd verzorgen. Volgens artsen was hij ondervoed.

Bykouskaja getuigde dat Ashurak en andere politieke gevangenen in Shklov gele merktekens moesten dragen om ze te onderscheiden van andere gevangenen. Deze getuigenis komt overeen met de nazipraktijken die Wit-Rusland-kenner Christophe Brackx eerder deze week beschreef in deze krant. Arrestanten worden ‘gecategoriseerd’. “Groen markeert ‘niet-standaard’ gevangenen, zoals holebi’s. Ze mogen worden vernederd, zowel verbaal als fysiek. Wie geel opgespoten krijgt, mag worden gemarteld, maar niet ‘blijvend verminkt’. Bij rood mag dat wél. Wie zwart krijgt, kan worden vermoord.” Soms bezwijken gefolterden, zoals Ashurak. 

“Het regime begon jaren geleden met de kleurcodes toen ze ook minderjarigen in gevangenissen voor volwassenen opsloot, voor vermeend druggebruik. Ze kregen witte merktekens”, zegt Aisha Jung, Wit-Rusland-analist van mensenrechtenorganisatie Amnesty International, dagelijks in contact met bronnen in het land. “Tijdens de protesten van augustus vorig jaar werden kleuren bepalend voor je behandeling. Of het vandaag systematisch wordt toegepast weten we niet, maar dat er in gevangenissen mishandeld en gefolterd wordt, staat vast.”

Tijdens de betogingen van vorige zomer werden maar liefst 35.000 mensen tijdelijk opgepakt door de oproerpolitie. Jung: “Duizenden werden toen in politiecellen mishandeld, gefolterd en soms seksueel misbruikt.” De meesten kwamen na vijftien dagen cel vrij met forse boetes of in afwachting van een proces. Maar vele honderden bleven opgesloten en worden nu in ijltempo veroordeeld. “De vonnissen zijn aan de lopende band. Er worden ook nieuwe gevangenissen gebouwd.”

Ouders in de cel, kinderen in weeshuizen

Volgens mensenrechtencentrum Viasna, Amnesty’s lokale partner, zitten er nu minstens 436 erkende politieke gevangenen in Wit-Russische cellen. Ze houden een lijst bij (prisoners.spring96.org/en), die dagelijks aangroeit. Alleen al in de week voor de arrestatie van Pratasevitsj werden twaalf journalisten en mediamedewerkers opgesloten. Allemaal werkten ze voor het internetportaal Tut.by, sindsdien geblokkeerd. Onder de gevangenen bevinden zich hoofdredacteur Maryna Zolatava, journalist Alena Talkatsjova en manager Andrei Audzeeu.

Zowel journalisten als artsen worden opgesloten omdat ze getuigen over de brutale repressie. Zo zit Tut.by-journalist Katsjaryna Barysevitsj vast omdat ze een verhaal schreef over de dood van Raman Bandarenka.

Bandarenka protesteerde in de nacht van 11 november vorig jaar toen een groep gemaskerde mannen in Minsk op het ‘Plein van Verandering’, zoals de lokale buurt de plek herdoopte, wit-rode vlaggetjes van de oppositie kwam verwijderen. Daarop werd hij in elkaar geslagen en afgevoerd naar het politiebureau. Daags nadien overleed hij aan ernstig hersentrauma. Artsiom Sarokin, de dokter die zijn medisch dossier aan Barysevitsj lekte, werd nadien ook gearresteerd en aangeklaagd.

Volgens Jung ontziet de staatsterreur ook tieners niet. Een zaak die haar nauw aan het hart ligt, is die van Mikita Zalatarou, nu zeventien. In september werd hij opgepakt omdat hij een brandbom naar de politie zou hebben gegooid. Hij was toen zestien. “Liefst zes maanden bracht hij door in een politiecel voor hij op 22 februari van dit jaar vijf jaar cel kreeg. Als epilepsiepatiënt heeft hij verzorging nodig, maar hij wordt afschuwelijk behandeld. Zowel tijdens zijn arrestatie als opsluiting in een isoleercel is hij gefolterd, met slagen en met een taser. Zijn ondervragingen vonden plaats zonder advocaat of volwassen vertrouwenspersoon.”

Het vooruitzicht op cel en mishandeling dreef deze week nog een jongere uit Minsk tot een wanhoopsdaad. Dzmitry Stakhouski (17) sprong van een zestiende verdieping nadat hij wist dat hij voor deelname aan het protest zou worden opgesloten. Net daarvoor postte hij op zijn sociaal medium VKontakte: “Dit is de schuld van het Onderzoekscomité. Als ze me niet voortdurend mentaal onder druk hadden gezet, zou ik geen zelfmoord plegen. Maar ik ben op.” Als wees sliep Stakhouski in een gedeelde slaapzaal. Het personeel verklikte zijn sympathie voor de oppositie aan de politie.

Kinderen komen volgens Jung ook in staatsinstellingen terecht omdat hun ouders aan een betoging deelnamen. “Families worden door de overheid uit elkaar gehaald en apart opgesloten.” Deze verwerpelijke praktijk begon al vroeg in de protesten. “Agenten in burger stapten scholen binnen en gingen kleine kinderen vertellen dat ze in weeshuizen zouden eindigen als hun ouders niet zouden ophouden met protesteren. Daarna gebeurde het ook echt.” Jung herinnert zich de zaak van een echtpaar uit Minsk. “Ze werden tot 5,5 jaar cel veroordeeld. Hun jonge kinderen zijn in staatsinstellingen geplaatst.”

Dictator Loekasjenko viseert vooral de jonge internetgeneratie omdat zij de grootste mobiliserende factor zijn van het protest. Zo zijn minstens 466 universiteitsstudenten al tijdelijk opgepakt. Sommigen zitten nog steeds in de cel. Terwijl we met haar praten volgt Jung via haar lokale contacten het proces van Anastasia Bulybenka (19), die op 12 november door zes agenten in burger  van haar bed werd gelicht. Deze dag staat op de universiteiten sindsdien bekend als ‘Zwarte Donderdag’. Samen met tien anderen staat ze sinds 14 mei terecht. Ze riskeren twee jaar cel voor ‘verstoring van de openbare orde’.

“Anastasia mocht haar moeder in al die tijd maar één keer zien”, vertelt Jung. “Vrezend voor een lange celstraf schreef ze haar moeder: ‘Dag mama, ik verliet ons huis op 12 november als kind en ik zal terugkeren als een volwassene.’”

De zaak van de elf studenten is volgens Jung belangrijk omdat ze aantoont dat  iederéén die protesteerde hard wordt aangepakt. “Er wachten ons nog honderden gelijkaardige zaken, vrees ik. Er worden ook atleten, vakbondslui of artiesten vervolgd.” Cultuurmanager Mia Mitkevitsj, bijvoorbeeld. Ze kreeg drie jaar cel, ‘omdat ze op sociale media de politie ondermijnde’.

Jung: “Geen enkele laag van de Wit-Russische samenleving is nog veilig voor deze buitensporige intimidatie, die tot in het absurde loopt.  Wie zijn kinderen toevallig in de rood-witte kleuren van de oppositie uitdost, krijgt de politie over de vloer. Er zijn geen normale morele criteria meer.”

Een schrijnend voorbeeld is dat van de dertigjarige drummer Aliaksei Santsjuk, in november 2020 gearresteerd en begin deze maand veroordeeld tot zes jaar cel. Volgens de aanklacht leerde hij mensen deel te nemen aan protesten “door ritmisch met hun handen te klappen, wat de rust van de burgers verstoorde”.

Jung: “Als Amnesty vragen we alle staten én bedrijven: gebruik elke invloed en hefboom die jullie hebben om deze vreselijke repressie te stoppen. Geef de Wit-Russische politieke gevangenen jullie voortdurende aandacht.”