Nog 284 coronavaccins in de maak, want de huidige hebben een zwakke plek

Een naam heeft het vaccin nog niet, en zelfs de eerste test op menselijke proefpersonen is nog ver weg. Toch durft immunoloog Ramon Arens de gok best aan: op een dag zal ook het coronavaccin dat hij samen met twee Nederlandse bedrijven ontwikkelt zijn bijdrage leveren aan de mensheid. Ook al is die mensheid tegen die tijd misschien allang ingeënt tegen sars-cov-2, met de vaccins van Pfizer, Moderna, AstraZeneca of die uit Rusland of China.

‘Maar wij proberen dan ook verder vooruit te kijken. Voorbij het huidige virus’, zegt Arens. ‘We mikken op een vaccin dat echt breed beschermt, ook tegen toekomstige nieuwe coronavirussen.’ Daarnaast kan zijn vaccin wellicht van pas komen bij speciale gevallen, verwacht hij. Zoals patiënten die doordat ze bepaalde geneesmiddelen gebruiken nauwelijks antistoffen maken. Het vaccin dat Arens uitdoktert, moet een andere linie van bescherming opjutten, via de zogenoemde T-cellen. ‘Bij de huidige vaccins zijn er toch wel veel die ongeveer hetzelfde doen’, zegt hij.

284 teams

Arens geeft leiding aan een van de 284 teams die volgens een officiële telling van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) nog steeds werken aan nieuwe coronavaccins. ‘En in werkelijkheid zullen het er veel meer zijn’, vermoedt Arens. De komende maanden zal dat leiden tot, wat je gerust kunt noemen, een tweede golf. Het Europees medicijnagentschap EMA zal dan een oordeel vellen over de vaccins Sinovac uit China en Spoetnik V uit Rusland, terwijl intussen de veldproeven met de al bestelde vaccins van de bedrijven Novavax, Sanofi/GSK, Valneva en CureVac aflopen.

En dat is alleen nog Europa. Buiten de EU is de tweede vaccingolf al in volle gang, met nieuwkomers met namen als EpiVac, Convidecia, ZF2001 en CoviVac. In India ent men met Covaxin, in Kazakhstan met Kazinform, en de presidenten Widodo van Indonesië, Erdogan van Turkije en Mnangagwa van Zimbabwe zagen het Sinovac-vaccin in de arm verdwijnen. Vijftien vaccins, zijn er nu wereldwijd in gebruik, en eind dit jaar zijn dat er naar verwachting al meer dan veertig.

‘De allerhoogste prioriteit’, zegt Cécile van Els, vaccinoloog bij het RIVM (het Nederlandse Sciensano) en de Universiteit Utrecht, ‘is dat we nu de hele wereld voorzien van een vaccin van de eerste generatie. Daarna, als we in iets rustiger vaarwater komen, zou je als land ook wel wat te kiezen willen hebben.’

Meer variantie

Want ruimte voor nieuwe vaccins is er zeker, denkt ook Van Els. ‘Er zijn op dit moment maar een paar concepten in gebruik’, legt ze uit. ‘We hebben bijvoorbeeld nog geen eiwitvaccins.’ Dat zijn vaccins die het immuunsysteem prikkelen door het bepaalde losse viruseiwitten te laten zien. ‘En een voordeel van zo’n eiwitvaccin is dat je het kunt bijmengen in de griepprik.’

De vaccins die nu in gebruik zijn, hebben een achilleshiel, zegt Van Els: ze zijn gericht tegen het klassieke coronavirus, zoals dat vorig jaar de wereld teisterde. ‘Je wilt met je vaccin ook eventuele varianten dekken. En het liefst zou je willen dat je afweer het hele virus herkent, in plaats van alleen zijn uitsteeksels.’ Haast alle huidige vaccins zijn immers gericht op herkenning van dit zogeheten ‘spike-eiwit’. ‘De vraag is of dat genoeg is. Zeker als er een hele golf problematische varianten aankomt.’

Langdurige bescherming

Nummer twee op het verlanglijstje: langdurige bescherming. Niemand weet hoelang de huidige vaccins werken, al zijn de voortekenen gunstig. ‘Feit blijft dat we dit gewoon nog niet weten’, zegt Van Els. ‘Misschien kun je aan die beschermingsduur ook weer sleutelen.’

Zo is er meer. Zeven vaccins worden ontwikkeld als neusspray: makkelijk in de toediening en gunstig omdat de immuniteit dan meteen zit op de plek waar het virus doorgaans als eerste toeslaat, zodat wellicht ook de bescherming beter is. Het Amerikaanse bedrijf Vaxart test een vaccin dat in de vorm van een pil kan worden ingenomen; het Canadese bedrijf Symvivo wil immuniteit opwekken met genetisch veranderde ‘probiotica’ (darmbacteriën). ‘De vraag is altijd: kunnen we het nog mooier en nog beter doen?’, zegt Van Els.

Hoe te testen?

Merkwaardig probleem dat daarbij wel opduikt: hoe test je een vaccin in een wereld waar steeds meer mensen zijn gevaccineerd? Iemand die daarover kan meepraten is arts-microbioloog Marc Bonten (UMC Utrecht), die onder meer onderzoek doet naar het vaccin van het Duitse bedrijf CureVac. ‘Wij zijn waarschijnlijk nog net op tijd, maar de vraag is of nieuwe vaccins straks nog wel onderzocht kunnen worden’, zegt hij. ‘We zien nu al dat onze oudere deelnemers afvallen, omdat ze aan de beurt zijn voor vaccinatie met een ander, al toegelaten vaccin.’

‘Er zijn al vaccins toegelaten, en de pandemie is aan het uitdoven’, somt Van Els de huidige stand van zaken op. ‘Dan is het niet langer ethisch om een studie te doen waarbij een deel van de onderzochte mensen een placebo krijgt. En je kunt ook minder gemakkelijk een plek vinden waar het virus nog raast, om ziektegevallen te turven.’

De oplossing is dat men de immuunrespons tegen nieuwe vaccins vergelijkt met die tegen de al bestaande inentingen, om uit te vinden of ze niet slechter presteren dan wat er al is. Weer een stap verder, als iedereen is gevaccineerd, moet het weer op een andere manier: tegen die tijd test men vaccins door ze te injecteren bij vrijwilligers en met moleculaire technieken uit te dokteren wat de inenting precies doet met de immuunrespons. ‘Maar die fase is nog wel erg ver weg’, benadrukt Van Els.

De afvallers

Intussen vallen er ook vaccins af. Vier ambitieuze projecten zijn stilletjes geschrapt, meestal nadat bij de eerste tests op mensen is gebleken dat het vaccin nauwelijks beschermde. Op die manier verdwenen bijvoorbeeld de vaccins van de Australische Universiteit van Queensland en die van fabrikant Merck van tafel.

Niet getreurd, zeggen kenners. Ook van tegenslag wordt de wetenschap wijzer. ‘Wat we meemaken, is eigenlijk een wereldwijde vaccintest’, zegt Arens. ‘Nog niet eerder zijn er wereldwijd zoveel vaccins tegelijkertijd tegen hetzelfde virus getest. Dat is erg interessant, en gaat ons een schat van informatie opleveren over vaccins in het algemeen. Je kunt bijvoorbeeld gaan uitzoeken of de klassieke manier waarop we vaccins maken wel zo goed is, of dat er verbetering denkbaar is.’

Misschien leidt dat wel tot, bijvoorbeeld, een veel efficiëntere griepprik, denkt ook Van Els. ‘En vergeet niet dat er allerlei ziekten zijn waartegen ook een vaccin nodig is, zoals malaria of hiv-infectie’, zegt ze. Een andere toepassing is bij auto-immuunziekten, waar men juist zoekt naar middelen die de immuniteit een tandje zachter zetten. ‘Ik denk dat er enorm veel van deze crisis geleerd gaat worden.’

De les van deze pandemie

De echo van corona zal zelfs doorklinken bij heel andere ziekten, verwacht Arens. Zoals de kankergeneeskunde. Een vakgebied, waar men al jaren werkt aan vaccins die het afweersysteem ertoe aanzetten de tumor aan te vallen. De ‘mRNA’-coronavaccins van Moderna en Pfizer zijn zelfs rechtstreeks gebaseerd op zulke tumorvaccins.

‘Een mooie wisselwerking’, vindt Arens. ‘Kankervaccins bouwen voort op inzichten die we hebben opgedaan bij virussen. Er is ontzettend veel geld naartoe gegaan en nu komt de kennis die we daar hebben opgedaan weer terug naar de viruswereld. Straks gaat het weer andersom, en gaan we wat we nu leren weer gebruiken om de kankervaccins te verbeteren.’