Theater Aan Zee: Caroline Pauwels en Walter Van Steenbrugge over de urgentie van mensenrechten

Vaccineren heeft gunstige bijwerkingen: het geweldige Theater Aan Zee kan deze zomer ten volle worden geconsumeerd. Knack trok naar Oostende en sprak met gastcurator Caroline Pauwels en advocaat en gelegenheidsartiest Walter Van Steenbrugge over een van de centrale festivalthema’s: de mensenrechten en de vrijheid van meningsuiting.

Goesting, zo zou het officieuze thema van het festival Theater Aan Zee kunnen heten. Vorig jaar mocht gastcurator en VUB-rector Caroline Pauwels er alleen maar van proeven: TAZ#20 werd afgelast, maar in de luwte tussen twee coronagolven door konden toch enkele voorstellingen plaatsvinden. ‘Dat was fantastisch’, zegt Pauwels. ‘De artiesten, onze vrijwilligers, het publiek, iedereen had er ongelooflijk veel goesting in. Het was ook een ontlading na veel opgestapelde frustraties. Waarom moest cultuur op slot terwijl we wel in een vol vliegtuig mochten kruipen, was een vraag die vorige zomer terecht werd gesteld.’

Een jaar en een stuk of zes miljoen vaccins later is het slot van de ketting – en de goesting alleen maar groter geworden. Zeker bij Pauwels, die niettegenstaande haar kankerbehandeling met veel energie toeleeft naar de opening van het festival op vrijdag 23 juli. De coronaveilige formule, met haast uitsluitend buitenactiviteiten, doet niks af aan het ambitieniveau. Spraakmakende podiumvoorstellingen gaan in reprise, andere producties krijgen in Oostende hun eerste opvoering voor een fysiek aanwezig publiek.

Het volledige programma, dat ook dans, muziek, literatuur en debat omvat, valt vanaf 10 juni te lezen op www.theateraanzee.be. Op diezelfde site stelt Pauwels haar officiële thema’s voor. De kunst van de verwondering en de aan Hannah Arendt ontleende amor mundi zijn haar al jaren dierbaar. Het corona-uitstel inspireerde haar om er twee extra thema’s aan toe te voegen: verbondenheid en zorgeloosheid. Daarmee kun je vele kanten op, maar in het rijkgeschakeerde festivalprogramma valt één motief op: mensenrechten.

Die keuze verklaart ook de locatie van ons gesprek, een penthouse met adembenemend zeezicht in Mariakerke-Oostende. Gastheer is Walter Van Steenbrugge, de bekende strafpleiter die tweemaal op de affiche van TAZ staat. Hij houdt een rede over mensenrechten, en hij is coproducent van een nieuwe theatervoorstelling. Testament van een journalist, een productie van Action Zoo Humaine, is een monoloog gebaseerd op lange gesprekken met zijn goede vriend Hugo Camps, die voor de gelegenheid de balans van zijn leven en carrière opmaakte. Lichtvoetig wordt dat nooit, maar aan metaforen zal er geen gebrek zijn. Je hoeft overigens geen hypochonder met een Hollands accent te zijn om een hard hoofd te hebben in de stand der mensenrechten. Een blik op de actualiteit volstaat.

In eigen land krijgt een gewapende terrorist applaus voor zijn doodsbedreigingen tegen viroloog Marc Van Ranst. De Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko kaapt een passagiersvliegtuig om een dissidente journalist te arresteren. Op de Middellandse Zee verdrinken tientallen migranten terwijl Europa de andere kant opkijkt. Gaat het met de mensenrechten helemaal de verkeerde kant op?

Walter Van Steenbrugge: De toestand is zorgwekkend, ook in Vlaanderen. Ik moet mijn rede nog schrijven, maar het wordt een eerbetoon aan de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit 1948. In mijn ogen is dat het belangrijkste document dat in de moderne tijd werd geschreven, samen met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens waarin de principes nog werden verfijnd. Het EVRM zou de hoeksteen van Europa moeten vormen, maar ik zie met lede ogen aan hoe het steeds verder wordt uitgehold. Het Europees Hof in Straatsburg wordt door nationale staten gesaboteerd en schiet bovendien zelf tekort. Als er al een zaak ontvankelijk wordt verklaard, duurt het tien jaar vooraleer er een uitspraak valt. Neem nu het bezwaar dat Theo Francken (N-VA) enkele jaren geleden als staatssecretaris voor Asiel en Migratie formuleerde tegen de toepassing van artikel 3 van het EVRM, het verbod op foltering en onmenselijke behandeling. Dat past in een breder plaatje: Hongarije, Polen, en uiteraard Turkije, het zijn allemaal lidstaten van de Raad van Europa, met autoritaire leiders die geen instantie verdragen die hen op de vingers kijkt.

Caroline Pauwels: Het is inderdaad vijf voor twaalf. Het discours van een aantal wereldleiders staat bol van de beledigingen en scheldpartijen. Zo’n Bolsonaro (president van Brazilië, nvdr) die opschept dat zijn vrouw mooier is dan die van zijn tegenstanders, dat is soms zowat het niveau. Voor intelligente uitspraken over de wereldproblemen moet je tegenwoordig naar piepjonge activisten zoals Greta Thurnberg of Malala Yousafzai luisteren. Gelukkig hebben we intussen een Amerikaanse president die niet aan twitterdiarree lijdt. Toch een lichtpuntje.

U hoeft als VUB-rector niet ver te zoeken naar pijnlijke mensenrechtendossiers.

Pauwels. Dat klopt, al in mijn eerste jaar werd ik met de zaak-Ahmadreza Djalali (Zweeds-Iraanse gastprofessor rampengeneeskunde die in Iran wegens spionage ter dood is veroordeeld, nvdr) geconfronteerd. Gisteren nog heb ik een mail van zijn vrouw gekregen, over nieuwe intimidaties vanuit Iran. Ahmadreza was na vier maanden eindelijk uit eenzame opsluiting gehaald en in een net iets minder onmenselijk regime gestopt. Dat gaf de familie een beetje hoop, maar nu krijgen ze te horen dat de nieuwe regering in Teheran wel eens snel werk zou kunnen maken van het doodvonnis. Het is afschuwelijk, ook voor zijn twee kinderen. Die zaak vreet aan me, zoals alles wat er op de campus gebeurt.

Dus ook de hongerstaking door mensen zonder papieren die al wekenlang een VUB-lokaal bezetten. Steunt u hun eis voor een nieuwe collectieve regularisatie?

Pauwels: Ons engagement is duidelijk: we bieden de actievoerders gastvrijheid en een menswaardige opvang aan. Over de politieke eis van regularisering spreekt de VUB zich niet uit. Dat wordt me door sommigen kwalijk genomen, door de actievoerders maar ook binnen de universiteit. Hoe valt dat met uw Hannah Arendt-bewondering te rijmen, klinkt het dan. Maar het is niet de taak van een rector om zo’n pleidooi te houden. Dit is een problematiek die een maatschappelijk debat vergt. Breed en multidisciplinair, terwijl de kwestie op de campus vooral door politologen en sociologen wordt gedragen. Belangrijk, maar het moet breder: zo’n regularisatie heeft ook juridische implicaties, om nog te zwijgen van de gevolgen voor het socialewelvaartssysteem.

Het TAZ-thema verbondenheid roept onwillekeurig zijn tegendeel op: polarisatie. Is het publieke debat ooit giftiger geweest dan heden ten dage?

Pauwels: Er wordt hard geroepen en weinig naar elkaar geluisterd. Op zich vind ik polarisatie niet ongezond. Meningen mogen schuren, op voorwaarde dat ze met argumenten worden onderbouwd. Dat is precies waar het meestal aan ontbreekt, vooral op de sociale media. Niettemin: ik heb een groot probleem met de cancelcultuur, zeker als rector van een universiteit met 128 nationaliteiten. Met zo veel diversiteit is er altijd wel iemand die zich geschoffeerd kan voelen. Als je daarom meningen gaat verbieden, is het einde zoek. In mijn eerste jaar als rector werd ik er al mee geconfronteerd, toen er protest rees tegen een lezing door Theo Francken. Ik heb er toen voor geijverd dat hij zijn lezing toch kon geven, maar wel op voorwaarde dat er kritische vragen konden worden gesteld.

Van Steenbrugge: Ik ben al 35 jaar aan de balie, en ik heb de polarisatie alleen maar zien toenemen. Ik zie twee verklaringen: angst en onzekerheid voeden extremisme, en dat mechanisme wordt nog versterkt door het teveel aan informatie, we zien door de bomen het bos niet meer. Ik merk het in de politiek en in het onderwijs, maar laat me bij mijn eigen vakgebied blijven. Bij justitie gaat de zin voor nuance steeds meer teloor. Het Openbaar Ministerie is een zuivere en soms blinde vervolgingsmachine geworden, steeds machtiger en nauwelijks gecontroleerd. Rechters, de zittende magistratuur, hebben daar nauwelijks verweer tegen, ook al omdat ze te weinig informatie krijgen om te oordelen. Nochtans zijn de gedragswetenschappen zodanig geëvolueerd dat ze erg nuttig zijn om het handelen van misdadigers te duiden. Gevolg: rechters spreken steeds strengere straffen uit. Het valt moeilijk te bepalen waar het kantelpunt precies ligt, maar ik zie een verband met de war on drugs. De overtuiging dat die alleen met keiharde repressie kan worden gewonnen, heeft zich naar het hele strafvorderingsbeleid verbreid.

Over schurende meningen gesproken: een Mechelse rechtbank heeft vier leden van de rechts-extremistische beweging Voorpost veroordeeld omdat ze actie voerden met een spandoek waarop de slogan ‘Stop islamisering’ stond. Niet alleen sympathisanten maar ook grondwetspecialisten zien daarin een gevaarlijk precedent voor de vrijheid van meningsuiting. Wat denken jullie?

Van Steenbrugge: Ik heb het dossier niet gelezen, maar ik vind het wel een moedig vonnis. Het gaat immers niet alleen over een aangebrande slogan, het zijn de tekeningen van vrouwen in boerka’s die volgens de rechter aanzetten tot haat en angst. Daar kan ik inkomen, maar ik betreur dat er gevangenisstraffen werden uitgesproken. Zulke kerels moet je op cursus sturen. Leer ze waar het EVRM voor staat, ik weet zeker dat ze daar nog nooit van hebben gehoord.

Pauwels: Misschien is het wel een moedig vonnis, maar ik vind het toch vooral een gevaarlijk precedent. Oké, die boerka’s zijn een bijzonder kwalijke vorm van framing. Maar moet je dat verbieden? Mij lijkt het in dit geval zinvoller om het mechanisme achter die framing uit te leggen. De vrijheid van meningsuiting is mij buitengewoon dierbaar. Ik wil geen verband leggen met het Voorpost-vonnis, maar Turkije is wel een afschrikwekkend voorbeeld. In dat land zie je wat er gebeurt als dissidente meningen worden verboden. Ik ben erg onder de indruk van Ahmet Altan, de Turkse schrijver en journalist die over zijn gevangenschap het aangrijpende boek Ik zal de wereld nooit meer zien heeft geschreven. Ik heb dat aan al mijn vrienden cadeau gedaan. Altan werd gesteund door PEN International, een organisatie die het opneemt voor gevangen schrijvers. We werken op TAZ samen, we gaan de aloude politiek van de lege stoel voeren: gevangen schrijvers zullen symbolisch aanwezig zijn, en er wordt uit hun werk voorgelezen zodat hun stem tenminste kan weerklinken.

Terwijl we hier zitten te praten, scanderen in het Brusselse Ter Kamerenbos betogers hatelijke slogans tegen Marc Van Ranst. Begrijpen jullie waarom ’s lands bekendste viroloog zich in het oog van alle stormen bevindt?

Van Steenbrugge: Het is geen moment om olie op het vuur te gooien. Van Ranst en zijn gezin zitten ondergedoken, mogelijk loopt er nog altijd een gewapende terrorist met moordplannen rond. De toestand is ernstig, ik maak me vooral zorgen over copycats die het op Van Ranst hebben gemunt. Maar eerlijk? Ik had de voorbije maanden zelf moeite met de toon die Van Ranst op Twitter hanteerde. Wie ook maar enigszins anders dacht over de pandemie of over vaccins, werd als een stuk onbenul afgeschilderd. Ik heb me vaak geërgerd aan de pensée unique die ook door de media werd uitgedragen. Helemaal gortig is de houding van de Orde der Geneesheren. Ik ben advocaat van een dertigtal voornamelijk Franstalige artsen die met schorsing worden bedreigd, louter en alleen omdat ze kritische vragen hebben gesteld over de aanpak van de pandemie en de veiligheid van vaccins. Ik ga me amuseren straks voor de tuchtcommissie, mijn kennis van het EVRM zal goed van pas komen.

Pauwels: Er was inderdaad sprake van eenheidsdenken. Ik heb vorig jaar als een van de eersten gewezen op het belang van cultuur voor het mentale welzijn. Dat gaf een eenzaam gevoel, er werd ook amper naar geluisterd. In het algemeen vind ik trouwens dat er bij de aanpak van de pandemie weinig aandacht was voor de noden van de culturele sector. Niet dat ik maatregelen in twijfel trek, ik ben op dit moment zelfs bang dat de versoepelingen te snel gaan. Wat als er begin juli een nieuwe opflakkering komt? Een nieuwe afgelasting van TAZ zouden we echt niet aankunnen.

Hebben jullie elkaar dankzij TAZ gevonden?

Van Steenbrugge: Ik kende Caroline uiteraard als opiniemaker, we hebben elkaar een paar keer in een televisiestudio gekruist. Maar dit is pas onze tweede echte ontmoeting. Het is een privilege om met haar samen te werken, ik heb haar trouwens gevraagd voor de stuurgroep van het Turkije Tribunaal dat door mijn kantoor werd opgericht. Ik betreur al lang dat er in Vlaanderen zo weinig vrouwen zijn die met heldere standpunten op het publieke debat wegen. Caroline doet dat met brio, net zoals mijn geweldige vennote Christine Mussche.

Pauwels: Dank voor het compliment. (lacht) Samenwerken lag voor de hand, Walter heeft trouwens al eerder op de affiche van TAZ gestaan. Het was voor mij ook niet moeilijk om achter het Turkije Tribunaal te gaan staan. De repressie na de mislukte staatsgreep in 2016 is nog zo’n dossier waar ik als rector vanaf het begin mee te maken kreeg. Een van onze studenten, Turks van origine, heeft maandenlang vast gezeten. De mensenrechten en de persvrijheid in Turkije hebben me niet meer losgelaten, ik heb er als docent veel aandacht aan besteed. Ook op Difference Day, ons jaarlijkse evenement omtrent persvrijheid dat we samen met BOZAR organiseren, is Turkije een vaste waarde.

Van Steenbrugge: Mag ik iets bekennen? Ik ben eigenlijk geen groot cultuurconsument. Tijdsgebrek. Buiten de werkuren word ik haast volledig door voetbal in beslag genomen. Alleen voor TAZ heb ik altijd een uitzondering gemaakt, het festival is dan ook perfect getimed, buiten het voetbalseizoen.

Vanwaar jullie gedeelde passie voor Oostende?

Van Steenbrugge: Vanwege de mensen en de diversiteit. Arno heeft gelijk: Oostende is Brussel aan zee. Negens zijn de mensen authentieker, hier lopen veel kleurrijke types rond met een hoek af.

Pauwels: De zee heeft me altijd aangetrokken. Nu kan het even niet vanwege mijn gezondheidstoestand, maar ik ging vroeger graag zwemmen in de zee. En jawel, ook ik word gecharmeerd door de Brusselfactor. Ik mag nog geen details verklappen, maar de opening van TAZ wordt een stoet rond een Brusselse en een Oostendse reus die elkaar het jawoord zullen geven.