Wat mag koning Filip zeggen, en wat niet? - Flip Feyten
Flip Feyten is VRT-journalist, royalty-watcher en eindredacteur van De Zevende Dag.
Het is een heikele kwestie in elke constitutionele monarchie. De recente toespraak van koning Filip voor de overheden van het land toont nog eens aan hoe gevoelig dat kan liggen. Wat zei de koning daar?
Hij had het over twee grote bevriende landen die besloten hadden zich op zichzelf terug te plooien. Het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten dus, al noemde hij ze niet bij naam. Hij prees hen als grondleggers van de huidige wereldorde, die Europa mee hielpen opbouwen, met name door hun moedige inzet in de twee wereldoorlogen. Hun nieuwe houding lijkt de loop van de geschiedenis om te keren, zei de koning, en is een breuk met hun traditie van openheid en vrijgevigheid, en met hun deelname aan een gezamenlijke droom en gedeeld engagement.
Hij voegde er nog aan toe: “Deze gebeurtenissen illustreren de algemeen heersende vertrouwenscrisis in de westerse wereld. Hoe langer hoe meer medeburgers verliezen het vertrouwen in onze representatieve democratieën – en soms in de toekomst zelf. We mogen niet toelaten dat dit vertrouwensdeficit nog groter wordt.”
En aan het eind zei hij nog: “We zullen er niet in slagen het vertrouwen te herstellen door de klok terug te draaien, vanuit een soort van utopisch nostalgische gedachte. En ook niet door het optrekken van muren.”
"Aanval op de democratie"
Voor het Vlaams Belang betekent dat laatste een aanval op de democratie en de soevereiniteit van het VK en de VS. Wie kritiek heeft op Trumps migratiebeleid wordt meteen weggezet als een aanhanger van een onverantwoord opengrenzenbeleid in gevaarlijke tijden.
De partij viseert daarmee vooral haar electorale concurrent N-VA, de regeringspartij met bewindslieden die bevoegd zijn voor veiligheid en asiel en migratie. Is de N-VA het eens met de koning? vroeg Barbara Pas in de Kamer.
Onschendbaar
Want het zit zo: alles wat de koning zegt of doet moet politiek gedekt zijn door de regering. De koning is onschendbaar, zijn ministers zijn verantwoordelijk, zo staat het in de grondwet.
In de praktijk betekent dat: de koning schrijft zijn toespraak, maar die wordt nagelezen door regering, meestal is dat enkel de premier. Dat is de gewoonte, en dat is ook nu gebeurd. Premier Michel bevestigde dat klaar en duidelijk in de Kamer. Er was zelfs een persoonlijk gesprek geweest tussen de vorst en de premier. De koning had dus niet cavalier seul gespeeld, hij had politieke dekking van de regering gekregen voor zijn toespraak. Maar niet van de voltallige regering.
Wat zegt de N-VA?
Vicepremier Jambon van N-VA had de tekst dus niet vooraf kunnen inzien, en dat stoorde hem, zei hij in ‘De Afspraak op Vrijdag’: “… in die zin dat dat iets is dat namens België gezegd wordt, en dat zou beter in de regering overlegd worden”.
Zijn voorzitter Bart De Wever was forser: “Ik vond dat niet de beste toespraak. Ik denk dat een staatshoofd, en zeker een niet-verkozen staatshoofd heel terughoudend moet zijn om commentaar te geven op de politiek van een democratisch gekozen regeringsleider.”
De N-VA is genuanceerd: ze vindt dat elk land het recht heeft om zijn grenzenbeleid te bepalen, maar heeft wel vragen als het inreisverbod van Trump onverdachte mensen treft, die zelfs al een green card of een geldig visum hadden. Wat de coalitiepartners dan weer een te slap standpunt vinden.
Politiek vaarwater
Hoe dan ook: over Trumps beleid bestaat politieke spanning, ook binnen de meerderheid, en door zijn toespraak is de koning nu in dat politiek vaarwater terechtgekomen.
Een koning die in politiek vaarwater terechtkomt, het gebeurt nog. Beatrix heeft zich in een Kerstrede wel eens kritisch uitgelaten over het lakse milieubeleid van premier Lubbers. De Britse Queen heeft eens een bedekte toespeling gemaakt over het stijgende nationalisme in Schotland en Wales. Koning Albert II had het in 2006 over ‘omfloerst separatisme’.
Een koning moet boven de partijen staan en politiek neutraal zijn, dus alles wat gedoe kan veroorzaken kan hij beter mijden. In dit geval was koning Filip gedekt door premier Michel, dus ligt de verantwoordelijkheid voor het gedoe eerder bij de premier.
Aan de andere kant: wat mag een koning dan nog wel zeggen of doen? Volgens het aloude adagium van de Britse essayist Walter Bagehot heeft hij het recht om geraadpleegd te worden, en mag hij aanmoedigen en waarschuwen (‘the right to be consulted, to encourage and to warn’). Nederland omschrijft de rol van de koning als samenbindend, vertegenwoordigend en aanmoedigend.
De waarschuwende en samenbindende rol van de koning lijkt hier van toepassing. Waarschuwen voor een vertrouwenscrisis, of voor een dreigend gebrek aan openheid, solidariteit en samenwerking – het zijn algemene waarden waar een staatshoofd zich bij uitstek kan en moet over uitspreken.
Maar de formulering luistert nauw. Niet te uitgesproken, want dan kan er een politieke bijbedoeling in gelezen worden. Maar ook niet zo voorzichtig, dat het op den duur nietszeggend wordt.
Dat is het spanningsveld. Een koning moet op eieren lopen.