Nicolas Maeterlinck

PFOS-vervuiling in Zwijndrecht: "begraven" milieuprobleem lijkt wel molensteen rond nek Vlaamse politiek

Het probleem van de PFOS-vervuiling door de fabriek van 3M in Zwijndrecht wordt al een tijdje aangekaart door milieuorganisaties en leidt nu ook tot politieke hoogspanning in de Vlaamse regering. Minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) stuurt aan op een parlementaire onderzoekscommissie: de Vlaamse politiek worstelt met een moeilijk op te lossen milieu- en volksgezondheidsprobleem en een mogelijk nieuw obstakel voor het Oosterweeldossier. Vijf vragen en antwoorden.

PFOS: wat is dat eigenlijk?

PFOS of perfluoroctaansulfonaten zijn chemische stoffen die behoren tot de bredere PFAS-groep, een grote familie van duizenden synthetische chemische stoffen die niet afbreekbaar zijn. In de industrie worden PFOS vooral gebruikt omdat ze water-, vet- en vuilafstotend zijn. Je vindt ze onder meer in smeermiddelen, anti-aanbaklagen van pannen, voedselverpakkingen, kleding, textiel en cosmetica.

PFOS kunnen in het milieu terechtkomen via de lucht of via het afvalwater van fabrieken. Via drinkwater en voedsel komen ze bij de mens terecht. 

"Die stoffen zijn heel moeilijk afbreekbaar", legt toxicoloog Jan Tytgat van de KU Leuven uit. "'Als je dat in je bloed of in je lever krijgt, dan duurt het tientallen jaren vooraleer het volledig uit je lichaam is. Je gaat er niet meteen van doodvallen, maar als je dagelijks een te hoge concentratie binnen krijgt, zal de hormoonbalans verstoord raken. Verder is er kans op verhoogde cholesterol, groeistoornissen en een verhoogd risico op kanker."

Beluister hieronder een gesprek met Jan Tytgat in "De ochtend" op 26 april 2021 en lees eronder voort:

Hoe erg is het PFOS-probleem in Zwijndrecht?

PFOS werd vanaf 1976 geproduceerd in de chemische fabriek van 3M in Zwijndrecht. Een deel van van het goedje is blijkbaar in de grond rond de fabrieksterreinen terechtgekomen. Dat was zo'n 20 jaar geleden eigenlijk al bekend, schrijft De Tijd, toen de jonge onderzoeker Wim De Coen en zijn team een zware PFOS-vervuiling vaststelden in het natuurgebied Blokkersdijk, naast de fabriek van 3M. Hij kan naar eigen zeggen niet bewijzen dat 3M toen al op de hoogte was, maar het zou volgens hem bijzonder raar zijn dat de producent niet op hoogte zou zijn geweest.

Hoe dan ook: in 2002 legde 3M de productie van PFOS in Zwijndrecht stil. Maar het probleem van de PFOS-vervuiling is daarmee niet weg, want het kwam letterlijk aan de oppervlakte toen Leefbaar Antwerpen door Innovatie en Samenwerking (Lantis) - de voormalige Beheersmaatschappij Antwerpen Mobiel (BAM) - aan de nieuwe Scheldetunnel voor de Oosterweelverbinding begon te werken.

In Zwijndrecht is het heel andere koek

Jacob de Boer, hoogleraar Milieuchemie en toxicologie (Vrije Universiteit Amsterdam)

De PFOS-concentraties in Zwijndrecht zijn niet min. "In Nederland hanteert het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) 3 microgram PFOS per kilogram als norm", legt Jacob de Boer uit, hoogleraar Milieuchemie en Toxicologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. "Op veel plaatsen in Nederland worden concentraties van 10 tot 20 microgram per kilogram aangetroffen. In Dordrecht, waar het heel erg verontreinigd is, zijn dat concentraties van wel 50 microgram."

"Maar in Zwijndrecht is het heel andere koek", aldus Jacob de Boer. "Daar worden concentraties tot 500 microgram per kilogram aangetroffen. Dat geeft je een idee van hoe erg het daar bij jullie is."

Bekijk hieronder een reportage uit "Het Journaal" van 2 juni over de PFOS-vervuiling in Zwijndracht en lees eronder voort:

Videospeler inladen...

Hoe kan je het PFOS-probleem "oplossen"?

"Het is niet eenvoudig, want er is geen goede methode", zegt Jacob de Boer. "Je kan de vervuilde grond verbranden. Maar in Zwijndrecht gaat het om erg veel vervuilde grond, en aan verbranden zit een hoge kostprijs verbonden, plus CO2-uitstoot."

Enkele weken geleden waren er al acties van verschillende milieuorganisaties tegen het gebruik van vervuilde grond uit Zwijndrecht bij de aanleg van het Wonderwoud, een nieuw aan te leggen groen gebied op de grens tussen Lochristi en de Gentse deelgemeente Oostakker.

De beste optie is om de vervuilde grond te laten liggen

Jacob de Boer, hoogleraar Milieuchemie en toxicologie (Vrije Universiteit Amsterdam)

Eerder deze week liet bouwheer Lantis van de Oosterweelverbinding weten dat de vervuilde grond niet wordt afgevoerd naar andere locaties, maar boven de grondwaterstand wordt aangebracht en met een waterdichte folie wordt afgedekt. Zo zou worden vermeden dat PFOS-concentraties in de onderliggende grondlagen of in het grondwater terechtkomen.

Jacob de Boer gelooft daar niet in. "Dat gaat mis. Door die folie kunnen na verloop van tijd dingen groeien", zegt hij. Het probleem wordt voor even "toegedekt", met andere woorden. "De beste optie is om de vervuilde grond te laten liggen en die met een heel dikke laag te bedekken", denkt hij. Misschien moeten we het hebben over de minst schadelijke optie, want het risico op vervuiling van het grondwater blijft.

Bekijk hieronder een reportage uit "Het Journaal" van 8 juni 2021 en lees eronder voort:

Videospeler inladen...

Wat betekent dit voor de omwonenden?

Dat de ongerustheid in Zwijndrecht groot is, hoeft niet te verwonderen. Vorige week heeft de gemeente aan het kabinet van Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) gevraagd om een grondig onderzoek op te starten naar alle facetten van de milieu- en gezondheidsimpact van PFOS rond de 3M-site. 

Zwijndrecht wil ook dat er een compensatiefonds komt voor de getroffen land- en tuinbouwers. "Zolang de onzekerheid duurt, mogen zij niet het slachtoffer zijn van de verontreiniging", zeggen burgemeester André Van de Vyver (Groen) en schepen van Leefmilieu Steven Vervaet (Groen) in een persmededeling. Ook groenten uit eigen tuin of eieren uit eigen kweek eten lijkt geen goed idee. 

En laten we ook mogelijke gevolgen voor de Oosterweelverbinding niet vergeten, het project om de Antwerpse ring te sluiten dat de Antwerpse en Vlaamse politiek al sinds de jaren 90 veel kopbrekens bezorgt.

En wat doet Vlaanderen?

Gisteren liet Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir  (N-VA) een bommetje ontploffen in het Vlaams Parlement door zelf te suggeren dat een parlementaire onderzoekscommissie misschien aangewezen was. "Volgens mij is dit een primeur, een unicum ook", zegt Wetstraatwatcher Ivan De Vadder. "Het is toch wel merkwaardig dat een minister, die zou moeten worden gecontroleerd door het parlement, zelf om dat controle-instrument moet vragen."

"Meestal is het de oppositie die vraagt om zo'n onderzoekscommissie, en de meerderheid gaat pas overstag als de feiten in je gezicht springen", aldus De Vadder. "Nu is het de minister zelf die de meerderheid voor een stukje heeft gebroken door Open VLD van idee te doen veranderen en daarna ook haar eigen partij en CD&V."

Parlementaire onderzoekscommissie heeft bevoegdheden van onderzoeksrechter

Wetstraatwatcher Ivan De Vadder

Volgens De Vadder was het helemaal niet de bedoeling dat er een onderzoekscommissie zou komen. "Er was afgesproken dat er hoorzittingen zouden worden georganiseerd. Dat is een minder stevig instrument waarbij mensen worden uitgenodigd. Experts bijvoorbeeld die hun mening geven. Maar die hoeven niet alle documenten te tonen en hoeven ook niet alles te vertellen."

"Maar als een minister zelf aangeeft dat ze er niet in slaagt om alle documenten te krijgen die ze zou moeten hebben, kan een parlement niets anders dan die onderzoekscommissie op te richten." Ivan De Vadder noemt een parlementaire onderzoekscommissie "het stevigste instrument dat het parlement heeft om een regering te controleren". "Het heeft de bevoegdheden van een onderzoeksrechter, waardoor je documenten kan opvragen die je als parlement niet gewoon kan opvragen. Zo kan je als parlement veel meer je controlerecht uitoefenen."

Je gaat in heel veel potjes roeren

Wetstraatwatcher Ivan De Vadder

Maar een lid van de uitvoerende macht - een minister - die zelf vraagt om de oprichting van een commissie van de wetgevende macht die diezelfde uitvoerende macht moet controleren: het blijft opmerkelijk. "Je voelt dat er spanningen zitten binnen de meerderheid omdat er naar het verleden wordt gekeken", zegt De Vadder. "Want wie heeft de afgelopen jaren altijd de minister van Milieu geleverd? Dat is CD&V. Een minister van de meerderheid zet oudere collega's eigenlijk een beetje in de wind door deze demarche te doen."

Volgens De Vadder is er geen weg meer terug en wordt het nu uitkijken naar wat de parlementaire onderzoekscommissie juist kan gaan onderzoeken (de zogenoemde scope): hoe zit het met die fameuze dading tussen Lantis en 3M, heeft de Openbare Vlaamse Afvalmaatschappij OVAM steken laten vallen en in hoeverre wordt uitgezocht wie verantwoordelijk is? "Je gaat in heel veel potjes roeren en bekijken hoe het de afgelopen jaren is gelopen", aldus De Vadder.

Vlaams minister van Media en Jeugd Benjamin Dalle (CD&V) toont zich alvast niet opgezet met de démarche van zijn collega Demir gisteren. "Dit is niet de manier om samen te werken in een meerderheid, daar moet vertrouwen zijn", zegt hij vanavond in "Terzake".

"Vanuit CD&V staan wij zeker achter een onderzoekscommissie, als het gaat over de gezondheid van de mensen, dan moet er transparantie kunnen zijn", aldus de minister. "Inhoudelijk is dat prima, alleen is dit dossier natuurlijk vorige week vrijdag aan bod gekomen op de Vlaamse regering. Het woord onderzoekscommissie is daar niet gevallen. Dus dit soort parlementaire vaudeville is zeker niet voor herhaling vatbaar."

Meest gelezen