PFOS is een geweldig product. Alleen krijg je er kanker van

Ooit onthaald als een toonbeeld van technologische vooruitgang, tot bleek dat er grote gezondheidrisico’s aan verbonden zijn. De gelijkenissen tussen asbest en PFOS, chemicaliën waarvan grote concentraties gevonden zijn in het gebied rond Zwijndrecht, zijn niet ver te zoeken. PFOS (PerFluorOctaanSulfonaten) behoren tot de familie van de PFAS, wat staat voor poly- en perfluoralkylstoffen. Sinds halfweg vorige eeuw werden PFOS-chemicaliën toegevoegd aan tal van materialen: van regenkledij tot pannen, voedselverpakkingen of cosmetica. PFOS is namelijk water-, vet- en vuilafstotend en brandwerend. Heel wat voordelen dus, maar dat maakt de stof ook vrij onverwoestbaar. Van nature is PFOS niet afbreekbaar en stapelt het zich dus jaar na jaar op in de natuur. 

Dat was de motivatie voor 3M, de Amerikaanse marktleider in de productie van PFOS die in Zwijndrecht gevestigd was, om de productie van PFOS uit te faseren. Althans: dat was de officiële uitleg. Want inmiddels toonden steeds meer wetenschappelijke studies het verband tussen PFOS, en met uitbreiding de hele familie van PFAS, en heel wat gezondheidsproblemen. 

Zo toont een overzichtsstudie uit 2019 dat blootstelling aan PFOS het centrale zenuwstelsel, de werking van de lever, het geheugen en ook de seksuele organen aantast. Zo bleek dat bij muizen die dagelijks 10 milligram/kg PFOS binnenkregen, al na vijf weken de grootte van de teelballen en de aanmaak van sperma werd aangetast. 

Het IARC, het International Agency for Research on Cancer, heeft PFOS bovendien erkend als een mogelijk kankerverwekkende stof. Bij mensen zijn daar vooralsnog geen harde bewijzen voor. Maar op basis van studies bij dieren hebben we wel alle reden om dat te vermoeden, zegt toxicoloog Nicolas Van Larebeke (UGent/VUB). “PFOS heeft een bewezen kankerverwekkend effect op dieren. Dat proces, de carcinogenese, is in de biologie een heel fundamenteel proces. Een van de belangrijkste genen die betrokken zijn bij de carcinogenese is ouder dan zoogdieren. Om het eenvoudig uit te drukken: men mag in het algemeen stellen dat wat kankerverwekkend is bij dieren, dat ook zal zijn bij de mensen. Er is op dat vlak zeer weinig verschil.” 

Ook op het immuunsysteem heeft PFOS invloed. Er zijn sterke aanwijzingen dat PFOS de werking van het immuunsysteem onderdrukt, waardoor ook vaccins minder effectief worden. Zo blijkt uit onderzoek bij 600 kinderen op de Faeröer-eilanden dat blootstelling aan PFOS de werking van vaccins tegen tetanus en difterie ondermijnt. Bij aandoeningen die te wijten zijn aan een overactief immuunsysteem, zoals astma of allergieën, kan PFOS dan weer een positief effect hebben, zegt Van Larebeke.

Norm in Nederland veel strenger

De vraag is hoe groot de blootstelling moet zijn om nadelige effecten van PFOS te voelen. Uit onderzoek van Van Larebeke blijkt dat erg tegen te vallen. “De gemiddelde Vlaming loopt door blootstelling aan PFOS al verhoogd risico op diabetes, DNA-schade, verstoring van het immuunstelsel of geslachtshormonen", stelt Van Larebeke. Dat hoeft niet te verbazen: PFOS is alomtegenwoordig in Vlaanderen. Zo toont onderzoek uit 2019 aan dat de helft van de onderzochte waterlopen bij palingen en baarzen de Europese PFOS-norm overschreden werd. Dat vertaalt zich ook hogerop in de voedselketen. In 2009 werd bij 95 procent van de onderzochte 20- tot 40-jarigen in Vlaanderen de ­zogeheten ‘HBM-I waarde’ voor PFOS overschreden. Wegens de robuustheid van de stof stapelt het PFOS-gehalte zich in de loop der jaren op in het lichaam. 

De concentratie van PFOS in Zwijndrecht is een veelvoud daarvan. In drie zones werden waarden gemeten van 39 tot 120 microgram PFOS per kilogram grond. Ter vergelijking: in Nederland geldt 3 microgram als absolute veiligheidsgrens, daarboven wordt de grond als te gevaarlijk gezien om in dijken, bermen of wegen-infrastructuur te verwerken. De concentratie in Zwijndrecht is volgens de experts van het Provinciaal Instituut voor Hy­giëne ‘ernstig en verontrustend’. 

Het probleem is nochtans al langer bekend. Buurtbewoonster en onderzoeker Wendy D’Hollander toonde in 2015 al aan dat de PFOS-concentratie in kippeneieren drie keer hoger lag dan de toenmalige normen, die een stuk toleranter waren. In 2018 en 2019 deed de UAntwerpen opnieuw onderzoek naar kippeneieren. Ze onderzochten of de consumptienormen overschreden zouden worden als je twee eieren per week eet. In 2018 bleek dat, in een straal van 10 kilometer rond de 3M-fabriek, bij drie vierde van gevallen zo te zijn. In 2019, bij een grotere straal van 15 kilometer, steeg het zelfs naar gemiddeld 94 procent. Bij kinderen lag dit nog hoger. “Waarom dit toeneemt tussen 2018 en 2019 is ons onduidelijk", zegt bioloog Thimo Groffen (UAntwerpen). In afwachting van verder onderzoek raadt het gemeentebestuur van Zwijndrecht alvast af om verder eieren van de eigen kippen te eten. “Het is nu al zo goed als zeker dat je rond Zwijndrecht niet langer eieren uit eigen tuin mag eten”, zegt schepen van Leefmilieu Steven Vervaet (Groen). Al is die aanbeveling voor buurtbewoners die al jaren van eieren van hun eigen kippen genieten, wat aan de late kant.