Het zoveelste schandaal met giftige stof in Europa: PFOS-vervuiling zit overal

Het begon eind jaren negentig met een veeteler in Parkersburg, West-Virginia die zijn koeien een na een zag sterven. De dieren graasden rond de fabriek van DuPont. Het bedrijf produceert en verwerkt PFAS, een familie van fluorhoudende chemicaliën die heel handig zijn in het gebruik. Ze zijn onder andere water-, vet- en vuilafstotend. Daardoor zijn ze vaak terug te vinden in anti-aanbaklagen van pannen, kleding, brandblussers, textiel en cosmetica. Ook PFOS, de stof die in Zwijndrecht voor grote bezorgdheid zorgt, behoort tot die familie.

De Amerikaanse boer diende een klacht in tegen het bedrijf, de eerste in een lange reeks. Tegen 2017 stond de teller al op 3.550. Allemaal klachten die gingen over ziektes die volgens de klagers veroorzaakt waren door water of grond met hoge concentraties PFAS. In november 2019 verscheen ook de film Dark Water over de hele zaak. DuPont betaalde al minstens 400 miljoen dollar schadevergoedingen, vooral bedoeld om de geschillen buiten de rechtbank op te lossen.

Om aan nog meer schadeclaims te ontsnappen, besliste DuPont om spin-offbedrijven in het leven te roepen. Eén van die bedrijven, Chemours, zorgde in het Nederlandse Dordrecht voor een zware vervuiling. Tientallen jaren werd er PFOA, een andere telg uit de PFAS-familie, in het afvalwater geloosd. In Dordrecht wil een groep gemeenten uit de directe omgeving van de fabriek het chemiebedrijf aansprakelijk stellen voor de gevolgen van het dumpen van PFAS. Ze willen onder meer dat Chemours en moederbedrijf DuPont opdraaien voor de kosten van de schoonmaak.

Ook elders in Europa rommelde het op PFAS-vlak. In het Duitse Beieren lag Dyneon, een dochter van 3M, aan de basis. In Italië bleek zowel het grondwater als de bodem rond het bedrijf Miteni in Trissino en Solvay in Spinetta Marengo zwaar vervuild te zijn. In Trissino alleen al schatten de Italiaanse media de milieuschade op 136 miljoen euro. De eerste hoorzittingen rond de zaak startten in oktober vorig jaar. Of het tot een rechtszaak komt dan wel of er minnelijke schikkingen komen, is nog niet duidelijk. Ook het Europees Milieuagentschap wees eerder al op “opkomende chemische risico’s” bij PFAS. 

Soepel Vlaanderen

Het gaat in de Europese gevallen over een historische vervuiling die pas de jongste paar jaar als verontrustend wordt gezien. Het besef dat het hier om gevaarlijke chemicaliën gaat, kwam al vrij snel na de schandalen in de Verenigde Staten en enkele internationale onderzoeken. “Er is inderdaad al langer bezorgdheid over”, zegt toxicoloog Jan Tytgat (KU Leuven). “We weten dat die stoffen heel slecht afbreken. Eenmaal in het bloed duurt het zeker drie jaar om de hoeveelheid te halveren. Als je nu bijvoorbeeld al jaren eieren met PFOS gegeten hebt, kan het nog tientallen jaren duren vooraleer het laatste deeltje uit je lichaam is.”

Ook al waren er dus grote bezorgdheden over de chemicaliën, toch duurde het nog vele jaren vooraleer men ook door had dat de stoffen die ondertussen zomaar vrij in de natuur rondzwierven, niet vanzelf weg zouden gaan. En dat er dus regels moesten komen om de vervuilde gronden aan te pakken. Een veel voorkomende manier om grond weg te werken, is die te gebruiken bij de aanleg van wegen, dijken en bermen. Maar dan mag hij niet al te zwaar vervuild zijn.

Lantis, dat de bouwwerken van de Oosterweelverbinding uitvoert, kreeg in 2017 een vergunning om met PFOS vervuilde grond te hergebruiken voor de aanleg van bermen en wegen, tot 70 microgram per kilo. Een jaar later werd diezelfde norm ook in Vlaamse richtlijnen vastgelegd.

Het wordt een van de belangrijkste vragen waar de onderzoekscommissie in het Vlaams Parlement zich zal over moeten buigen: hoe kwam Vlaanderen bij die norm? En was het op vraag van 3M zelf, dat daardoor de prijs voor het saneren van de vervuilde gronden kon drukken? 

Volgens Jean-Luc Wietor, expert industriële productie bij de ngo European Environmental Bureau, hanteert Vlaanderen alleszins een veel soepelere norm dan Nederland of Beieren. Iets wat Vlaams minister van Leefmilieu Zuhal Demir (N-VA) eerder al had ontkend. Zo zei ze in De Morgen dat de Vlaamse regels niet zomaar te vergelijken zijn met de Beierse of de Nederlandse. Niet elke regio hanteert dezelfde begrippen of waarden, waardoor je dus volgens haar appelen met peren vergelijkt. 

Maar Wietor is, na een studie van de regelgeving en de toepassingsvoorwaarden in de praktijk, stellig. “Het hangt er inderdaad vanaf wat je vergelijkt. Ik heb vooral de voorwaarden om grond te gebruiken bekeken in de verschillende soorten wetgevingen. De Vlaamse norm is wel degelijk 23 keer soepeler dan de Nederlandse norm en liefst 45 keer soepeler dan de norm die in het Duitse Beieren werd gebruikt.”

De Beierse norm werd ook al in 2017 ingevoerd. Hetzelfde jaar dus dat Lantis zijn deal maakte voor het hergebruiken van vervuilde grond. “Het klopt dus niet wat je nu in Vlaanderen hoort zeggen, dat de wetenschappelijke inzichten nog niet van die aard waren dat we ons ongerust moesten maken. In Beieren was dat inzicht er in 2017 wel al.”