Toxicoloog Jan Tytgat: ‘PFOS zit helaas overal. Niet één Vlaming is er vrij van’

Ooit vormden PFAS (Poly- en perfluoralkylstoffen) een bejubelde familie. Een familie van door de mens gefabriceerde chemische verbindingen waartoe PFOS, een afkorting voor PerFluorOctaanSulfonaten, behoren. Ze stoten water, vuil en vet af en zijn ook nog eens brandwerend, behoorlijk onverwoestbaar, dus. Sedert halfweg vorige eeuw worden ze dan ook gretig gebruikt in regenkleding, pannen, verf, voedselverpakkingen zoals pizzadozen en cosmetica. Ook in brandblusapparaten deed het goedje aardig dienst. 

Maar iets dat onverwoestbaar is, blijft natuurlijk niet zonder gevolgen. In 1950 blijkt voor het eerst dat PFAS zich opstapelt in het bloed van muizen. Jaar na jaar duiken er meer verdachte signalen op. In de jaren 80 worden vrouwelijke werknemers van 3M zelfs weggehaald van de productie van PFAS in een Amerikaanse fabriek, omdat de stoffen een impact zouden hebben op de ogen van rattenfoetussen. Er volgen nog studies en klachten, en uiteindelijk beslist 3M in 2002 om de productie van PFOS in Zwijndrecht uit te faseren. Officieel omdat PFOS in de natuur blijft hangen.

“PFOS zit overal” 

In een straal van vijftien kilometer laat de bijna dertig jaar lange productie van PFOS zich voelen, maar dat wil niet zeggen dat de rest van Vlaanderen gevrijwaard blijft. “Het zit helaas overal. Er is niet één Vlaming vrij van PFOS”, zegt toxicoloog Jan Tytgat van de KU Leuven. “Iedere dag wordt een mens door te eten en drinken blootgesteld aan 60 nanogram PFOS per kilogram lichaamsgewicht. Bij kinderen komt dat het meest door aardappelen, gevolgd door vis- en schelpdieren, en dan pas groenten, fruit en eieren.” 

In 2009 bleek dat maar liefst 95 procent van alle onderzochte twintigers, dertigers en veertigers in Vlaanderen een te hoge PFOS-concentratie heeft in zijn lichaam. In 2014 ging het om 77 procent van de onderzochte 50- tot 65-jarigen.

“Een gevolg van de industriële activiteit, waarbij voor de jaren 2000 misschien te lichtzinnig met deze stoffen werd omgesprongen en ze zo hun weg vonden naar het milieu. Dat kan bijvoorbeeld via een brandblusapparaat, de olie waarmee je je fietsketting insmeert en die op je oprit of in je gras drupt, of het vochtwerend laagje op je regenjas waarvan deeltjes in het water van je wasmachine terechtkomen”, legt Tytgat uit. “Het is goed mogelijk dat 3M alle regels altijd nauwkeurig gevolgd heeft, maar dat wij allemaal samen aan het probleem bijdragen.”

In het kader van een studie door OVAM werden in 2018 op 24 risicolocaties boringen uitgevoerd. Op 66 procent van de meetpunten werd in de aarde een PFAS-concentratie vastgesteld die tien maal hoger ligt dan de rapportagegrens. In een kwart van de gevallen was de concentratie zelfs duizend maal hoger dan die grens. 

Ook bij 71 procent van de grondwatermetingen op risicolocaties bedroeg de concentratie meer dan honderd maal de rapportagegrens, bij 42 procent ruim duizend keer die grens. Risicolocaties zijn onder meer kazernes en oefenterreinen van de brandweer, door de chemische stoffen in brandschuim.

Voorzorgsmaatregelen

Hoe groot het probleem precies is, weten we eigenlijk niet. “Ik hoop dat niet enkel in de streek van Zwijndrecht onderzoek gevoerd wordt, maar dat ook de aardbeien en eieren in Ieper en Hasselt gecontroleerd worden. Let op: die zijn misschien perfect in orde, maar we moeten het wel meten. Net als de aanwezigheid van die stoffen in het lichaam van willekeurige Vlamingen.” 

Tytgat wijst erop dat het Europese voedselagentschap net de drempelwaarden van chemische stoffen tien keer lager heeft gelegd. “Ik ben heel benieuwd. Misschien zal blijken dat strikt genomen geen enkel product nog veilig is en dat de nieuwe regels te streng zijn. In andere landen zal dat niet anders zijn. Toch wil dat niet zeggen dat er reden is voor paniek. Het is echt niet nodig om nu je eieren of aardappelen op de brandstapel te gooien.”

Onderzoek heeft ons geleerd dat er bij dieren een verband is tussen een hoge concentratie PFAS in het lichaam en gezondheidsproblemen, zoals verstoring van de hormonen. Maar het is volgens professor Tytgat nog niet mogelijk om in te schatten welke hoeveelheid PFAS gezondheidsproblemen bij mensen veroorzaakt. 

In afwachting van uitsluitsel daarover kunnen we allemaal samen toch al enkele voorzorgsmaatregelen nemen. “Eet zo gevarieerd mogelijk, dan spreid je het risico. En probeer in de hobby- of fietswinkel producten te vermijden met PFAS erin. Als het woordje fluor erop staat, denk je maar beter even extra na.”