Corona in Zuid-Amerika: Brazilië zet hele continent in brand en toch start daar vandaag het voetbaltoernooi Copa América

Oorspronkelijk zou de 47e editie van de Copa América, het voetbaltoernooi in Zuid-Amerika vergelijkbaar met het Europees Kampioenschap bij ons, in twee gastlanden gespeeld worden: Colombia en Argentinië. Maar de twee landen vielen in mei af, amper enkele weken voor het begin van het toernooi.

In Colombia was het massale volksprotest van de voorbije maanden de belangrijkste reden. Medegastland Argentinië stelde nog voor om het hele toernooi alleen te organiseren, maar amper tien dagen later viel ook Argentinië af. De slechte coronacijfers (op dat moment zo'n 40.000 nieuwe besmettingen per dag) noopten de Zuid-Amerikaanse voetbalconfederatie Conmebol ertoe om ook Argentinië te schrappen.

En zo had de Copa twee weken voor de start van het toernooi geen gastland meer. Maar omdat in Zuid-Amerika voetbal het leven en het leven voetbal is, dacht de Conmebol er niet aan om het toernooi nog eens uit te stellen (de Copa had normaal al in de zomer van 2020 gespeeld moeten worden, maar werd net als het EK uitgesteld). De extreemrechtse Braziliaanse president Jair Bolsonaro bleek de redder in nood.

En dat is toch opmerkelijk, want Brazilië is nog altijd een van de zwaarst getroffen landen in Latijns-Amerika (en de wereld), met zowat 480.000 doden tot nog toe (bijna 230 per 100.000 inwoners). Alleen Peru doet slechter (575/100.000).*

De ziekenhuizen in Brazilië liggen nog altijd vol covidpatiënten. Elke dag worden gemiddeld nog altijd zo'n 60.000 nieuwe coronabesmettingen vastgesteld (op sommige dagen boven de 80.000) en dagelijks sterven gemiddeld nog altijd meer dan 1.600 mensen (op sommige dagen meer dan 2.500). De Copa América duurt een maand, de kans is dus vrij groot dat Brazilië nog tijdens het toernooi de kaap van 500.000 doden zal halen. (De tekst gaat voort onder de video.)

Wie is Jair Bolsonaro? Sinds wanneer is hij aan de macht en welk beleid voert hij? We leggen het uit in 1 minuut:

Er vallen nochtans lessen te trekken. Enkele maanden geleden piekte het aantal dagelijkse nieuwe doden boven de 4.000, onder meer een gevolg van het carnaval dat midden februari op verschillende plaatsen toch mocht plaatsvinden. Dat feest duurde maar een week. Het wordt voor de Braziliaanse wetenschappers en het ziekenhuispersoneel bang afwachten wat het effect van het volgende, vier keer zo lange feest, de Copa, zal zijn.

Tegelijk mag het niet verwonderen dat Bolsonaro in extremis het toernooi naar zijn land haalde. De Braziliaanse president heeft de coronapandemie al van in het begin geminimaliseerd, zelfs nadat hij zelf besmet was geraakt. Bolsonaro is vooral begaan met de economie, voor een uitgekiend coronabeleid of coronabeperkingen moet je niet bij hem zijn.

Dat blijkt ook uit de parlementaire onderzoekscommissie die het coronabeleid van de regering-Bolsonaro momenteel onder de loep neemt. Daar kwam aan het licht dat de Braziliaanse regering meer dan 10 keer een aanbod van vaccinproducenten heeft geweigerd. Arthur Chioro, een voormalige minister van Gezondheid in de regering van Dilma Rousseff, verklaarde er ook dat alleen al met CoronaVac zeker 250.000 doden vermeden hadden kunnen worden, een vaccin dat het Braziliaanse roemrijke Butantan Instituut in São Paulo samen met een Chinees bedrijf ontwikkelt. Na een diplomatieke crisis uitgelokt door de regering-Bolsonaro besloot China om de hele levering te annuleren.

Bolsonaro krijgt dan ook tegenwind nadat hij zich als redder van de Copa heeft aangediend. Verschillende gouverneurs weigerden wedstrijden toe te laten in hun deelstaat. Het toernooi zal daarom maar in 4 deelstaten gespeeld worden, met name in de steden Rio de Janeiro, Goiania, Brasilia en Cuiaba. 

Ook bij heel wat Brazilianen valt Bolsonaro's beslissing om de Copa in Brazilië te organiseren, niet goed, ondanks de voetbalgekte in het land. De steun voor de president is de laatste tijd sowieso al afgezwakt. Zowat 60 procent van de Brazilianen vindt dat Bolsonaro de coronapandemie verkeerd aanpakt. Toch beseft een groot deel van de Braziliaanse bevolking de ernst van de situatie nog altijd niet, omdat Bolsonaro het virus blijft minimaliseren en zich blijft verzetten tegen allerhande coronamaatregelen.

Bij de nationale ploeg was dat besef er blijkbaar wel. Verschillende spelers van de Seleção wilden aanvankelijk hun kat sturen, waardoor het even onduidelijk was of Brazilië, dat de vorige editie van de Copa heeft gewonnen, wel aan het toernooi zou deelnemen.

De Braziliaanse bondscoach Tité schaarde zich achter zijn spelers, tot grote woede van Bolsonaro, die prompt zijn ontslag vroeg. Bolsonaro's zoon Flavio, een senator, riep de spelers op om de Copa niet te boycotten. "Het is aan jullie om onze bevolking een beetje hoop en vreugde te schenken." Een andere senator, Renan Calheiros, die ook in de onderzoekscommissie zit, richtte zich met een tegengestelde boodschap tot sterspeler Neymar: "Speel niet in dit kampioenschap van de dood."

Uiteindelijk beslisten de spelers om het toernooi niet te boycotten. "We zijn tegen de organisatie van de Copa América, maar we zullen nooit neen zeggen tegen de Braziliaanse nationale ploeg", klonk het in een schriftelijke verklaring.

De Braziliaanse regering verdedigt de keuze om de Copa in Brazilië te laten plaatsvinden met een aantal opgelegde veiligheidsmaatregelen: de wedstrijden zullen zonder publiek gespeeld worden, de spelers mogen zich maar beperkt verplaatsen, de ploegen zullen om de twee dagen verplicht getest worden en zullen met chartervluchten naar de gaststeden gevlogen worden.

Pittig detail: in 1918 besloot Brazilië de Copa América (toen nog onder een andere naam) twee weken voor de aftrap met een jaar uit te stellen vanwege de Spaanse griep. Ook toen stonden de kranten vol onheilspellende berichten.

Hoewel de situatie in Brazilië verre van goed en helemaal niet onder controle is, zijn er een aantal landen in de regio die het op dit moment nog slechter doen (hoe moeilijk het ook is om landen met elkaar te vergelijken).

Vooral Uruguay noteert dramatische cijfers. De kleine buur van Brazilië spant momenteel de kroon met het hoogste aantal nieuwe besmettingen per 100.000 inwoners (gemiddeld 102 per dag) en het hoogste aantal doden per 100.000 inwoners (gemiddeld 1,7 per dag). Dat sterftecijfer was recent zelfs het hoogste ter wereld. Maar ook in onder meer Argentinië, Venezuela, Colombia, Suriname en Paraguay gaat het coronavirus genadeloos rond.

Op basis van het aantal nieuwe dagelijkse besmettingen is Latijns-Amerika, en meer bepaald Zuid-Amerika, op dit moment dan ook een van de broeihaarden van de coronapandemie. In verschillende landen worden dan ook opnieuw (gedeeltelijke) lockdowns ingevoerd, zoals in Argentinië en zelfs in Chili, de vaccinatiekampioen van het continent (zie verder).

Brazilië doet het met gemiddeld 27 besmettingen en 0,7 doden per 100.000 inwoners per dag momenteel iets beter dan bovengenoemde landen. In België is dat momenteel ongeveer 10 (besmettingen) en 0,1 (doden).

Brazilië blijft wel het op één na zwaarst getroffen land in de regio sinds het begin van de pandemie, met 227 doden per 100.000 inwoners. Alleen Peru telde tot nog toe meer doden (575 per 100.000 inwoners). Peru stelde dat dodental recent gevoelig bij, nadat duidelijk was geworden dat de oversterfte in het land veel hoger lag dan het aantal officieel geregistreerde coronadoden. In één klap werd het aantal doden meer dan verdubbeld, van ongeveer 70.000 naar 180.000. Meteen kan de vraag gesteld worden hoe accuraat de statistieken in Brazilië (en de andere landen in de regio) zijn.

Feit is dat vele Zuid-Amerikaanse landen het coronavirus nog steeds niet klein krijgen. En daar zijn verschillende oorzaken voor. Ten eerste blijkt Brazilië, onder meer door het rampzalige coronabeleid van de president, zijn buurlanden aan te steken. De besmettelijkere en dodelijkere P1-variant (voor het eerst ontdekt in de miljoenenstad Manaus, in het noorden van Brazilië) is intussen al in het merendeel van de Zuid-Amerikaanse landen vastgesteld.

Twee maanden geleden bleek dat zowat een derde van het aantal nieuwe besmettingen in de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires een gevolg was van de P1-variant uit Brazilië. Ook in Uruguay is die variant "agressief binnengedrongen", liet het ministerie van Volksgezondheid midden mei optekenen. En ook in Chili is de P1-variant inmiddels dominant.

"Bolsonaro laat het virus zijn gang gaan, waardoor het zich alsmaar kan vermenigvuldigen en kan muteren. Er zijn nu al 95 varianten in Brazilië waaronder één heel gevaarlijke. Brazilië is eigenlijk een tikkende tijdbom en daardoor een bedreiging voor de wereldgezondheid", zei Brazilië-kenner Luc Vankrunkelsven van de ngo Wervel begin mei tijdens anti-Bolsonaroprotest in Brussel.

UIT HET ARCHIEF: Al meer dan 1 miljoen doden in Latijns-Amerika ("Het Journaal 23/5/21)

Maar ook andere factoren spelen een rol. In heel wat landen in Latijns-Amerika kan het gezondheidssysteem een pandemie als de huidige niet aan. In Peru bijvoorbeeld zijn er maar zo'n 1.500 bedden op intensieve zorg beschikbaar. In België is de maximumcapaciteit 2.000, terwijl Peru drie keer zoveel inwoners heeft. In verschillende landen is er ook een tekort aan zuurstof, waardoor soms zelfs heel jonge mensen in het ziekenhuis gestorven zijn, door een gebrek aan de juiste hulp.

Een groot deel van de actieve bevolking in Latijns-Amerika werkt ook in de informele sector, in sommige landen zelfs 70 procent. Zij oefenen een beroep uit dat niet officieel is geregistreerd, zoals straatverkopers van voedsel, sigaretten en kleding. Dat betekent dat ze de keuze hebben tussen gaan werken en het risico lopen om besmet te worden of thuis blijven en niet genoeg geld hebben om te overleven. De keuze is snel gemaakt. Met het openbaar vervoer trekken ze naar hun werkplaats, vaak druk bezochte markten.

Dat die markten ook in coronatijden zo drukbezocht blijven, komt onder meer doordat de armere bevolking niet altijd de capaciteit heeft om thuis voedsel te bewaren (niet elk gezin heeft een koelkast). En dus moeten ze geregeld naar de markt. Bovendien leven arme mensen vaak met meerdere familieleden samen. Allemaal factoren die ertoe leiden dat het virus zijn gang kan gaan.

Latijns-Amerika loopt ook niet bepaald voorop in de vaccinatiecampagne. Mexico, Brazilië, Panama, Costa Rica, Colombia, Argentinië, Peru, … alle hebben ze nog maar een dikke 10 procent van hun bevolking of zelfs veel minder volledig gevaccineerd. Alleen Chili (45 procent) en Uruguay (31 procent) steken er met kop en schouders bovenuit. (Ter vergelijking: in België is zowat 23 procent volledig gevaccineerd.)

Maar de cijfers in Uruguay en Chili tonen aan dat ook met een hogere vaccinatiegraad de rust niet meteen terugkeert. Want de nieuwe varianten zijn ook voor jonge mensen gevaarlijk, die net als in Europa en elders in de wereld ook in Latijns-Amerika als laatsten gevaccineerd worden. Zo zou de besmettelijkere P1-variant uit Brazilië voor dertigers, veertigers en vijftigers twee keer zo dodelijk zijn als het oorspronkelijke virus en zelfs drie keer zo dodelijk voor twintigers. Bovendien blijkt vaccinatie minder doeltreffend te zijn tegen de gevaarlijkste Braziliaanse variant. 

Nu de winter in aantocht is in het zuidelijk halfrond, zal het virus zich in landen als Argentinië, Chili en Uruguay weer sneller kunnen verspreiden. Maar ook in delen van Brazilië wordt het heel wat kouder de komende maanden en zullen mensen meer geneigd zijn om de dag samen binnenshuis door te brengen. 

De Copa mag dan wel wat troost en vreugde bieden, het einde van de ellende is nog lang niet in zicht. En dat is niet alleen voor Brazilië en de rest van Latijns-Amerika een potentiële ramp. De P1-variant is ook al in Europa opgedoken. Als er weer meer gereisd wordt, zullen Braziliaanse virusvarianten nog vaker de oceaan oversteken. Een Braziliaanse epidemioloog noemt zijn land de "broedplaats" van de wereld. "We zijn de rest aan het besmetten."

*Alle cijfers van besmettingen, doden en vaccinaties in Latijns-Amerika vermeld in dit artikel zijn gebaseerd op de cijfers van de Amerikaanse universiteit Johns Hopkins. De Belgische cijfers zijn van Sciensano. (Op datum van 10 juni.)