Waarom keren de Zwitsers Europa de rug toe? ‘Geef ze één vinger, en ze nemen de hele hand’

Aan het Zugermeer in het hart van Zwitserland schijnt de junizon op kraakhelder water, groene bergen met naaldbomen die tot in het wolkendek reiken, en Zwitsers met verschillende achtergronden die één ding gemeen hebben: de Europese Unie is een instituut dat zij de afgelopen jaren met groeiende scepsis aanschouwden.

“Samenwerking is een goede zaak”, zegt elektricien Marco Inderbitzin (35), een sigaret in de hand en de blik op een reusachtige karper onder de lelies in het meer. “Het probleem is dat de lidstaten te verschillend zijn. De oostelijke landen doen waar ze zelf zin in hebben, de zuidelijke staten pakken het geld, en Brussel legt zoveel regels op dat zelfs Groot-Brittannië eruit stapt. Geef ze één vinger, en ze nemen de hele hand.”

Lees ook: Zwitserland had het beste van twee werelden, maar dat is nu voorbij

Ze, dat is de EU. En de vinger waar Inderbitzin het over heeft, dat is in dit geval het EU-Zwitserse Institutional Framework Agreement. Dat ‘raamwerkakkoord’ is een alomvattend verdrag over vrij verkeer van goederen, diensten en personen waarover Zwitserland en de EU zeven jaar onderhandelden. Op 26 mei beëindigde de Zwitserse regering eenzijdig de gesprekken. 

Het resultaat is een hoogoplopend conflict met Brussel, en hernieuwde publieke discussie over hoeveel ‘Europa’ precies gewenst is hier in Zwitserland, het hart van Europa. De EU heeft aangekondigd de bestaande bilaterale verdragen met Zwitserland, die de afgelopen halve eeuw alle economische, wetenschappelijke, sociale, justitiële en andere samenwerking reguleerden, niet meer te vernieuwen wanneer er veranderingen nodig zijn. 

Dat zou betekenen dat de Zwitsers-Europese banden de komende jaren één voor één worden doorgesneden. Zwitserland mag dan geen EU-lid zijn, het is compleet vergroeid met de rest van Europa. Als de EU doorzet en Zwitserland niet bijdraait, ligt het land op koers voor een ‘zwexit’: een soort brexit, maar dan in slow motion. 

Bankiers en boeren

Het kanton waar Inderbitzin zijn zorgen over de EU uitspreekt, is het conservatiefste deel van Zwitserland. Hier in Schwyz vind je vooral boeren en bergen, in tegenstelling tot financiële instellingen in Zürich, farmaceutische industrie in Basel, of VN-agentschappen in Genève. “Alles wat nieuw is, daar stemmen ze hier tegen”, zegt de elektricien.

Maar ook elders in Zwitserland ontlokt een vraag naar ‘Europa’ bepaald geen spontane liefdesverklaring. Of het nu de bezoekers zijn van een rokerscafé in de bergstad Einsiedeln, bankiers bij het historische hoofdkwartier van UBS, gasten van een vegetarisch restaurant in Basel of wandelaars op de promenade in Zug: het sentiment over de EU in algemene zin en het raamwerkakkoord in het bijzonder schommelt doorgaans tussen milde zorg en groot wantrouwen.

“Als je in de jaren negentig tien Zwitsers had gevraagd of ze volwaardig lid van de (toenmalige) EU wilden worden, dan hadden er vier onmiddellijk ‘ja’, geantwoord”, zegt Lukas Golder, directeur van de gezaghebbende opiniepeiler GFS Bern. “Het land was toen verdeeld tussen voor- en tegenstanders van EU-lidmaatschap.”

“Maar sinds de opkomst van de (rechts-conservatieve regeringspartij) SVP vanaf de jaren negentig, waarbij ze vanaf de eeuwwisseling ook veel stemmers uit het politieke midden aantrokken, zijn de Zwitsers een stuk minder pro-Europees geworden. Als wij nu in onze peilingen vragen of Zwitserland lid moet worden van de EU, zegt 10, hooguit 20 procent ja. Het grootste deel van de Zwitsers is pragmatisch, niet ideologisch: ze willen alleen samenwerking met de EU als ze zeker weten dat ze ervan profiteren.”

Het S-woord

De toehoorder zou het bijna vergeten: het raamwerkakkoord gáát niet om EU-lidmaatschap. Het gaat om verdergaande samenwerking dan nu het geval is. Maar zodra het S-woord valt, soevereiniteit, gaan bij velen de luiken dicht. En óf dat S-woord viel. SVP-politici en andere tegenstanders van het raamwerkakkoord reppen van een “wurgcontract”, “een manier om Zwitserland heimelijk in te lijven in de EU“ en een “frontale aanval op onze soevereiniteit en democratie“.

“Alleen dankzij ons verzet is dit koloniale wurgcontract nog niet goedgekeurd”, zei Christoph Blocher, SVP-prominent en architect van de rechts-nationalistische partijkoers, eerder dit jaar in een tirade tegen Zwitsers links en Europese integratie. “Zonder de SVP zou het buitenland nu de scepter zwaaien in Zwitserland.” Steun voor het raamwerkakkoord noemt hij ‘verraad’. 

Zo klinkt het vanuit de grootste politieke partij in Zwitserland al tientallen jaren. Dat hakt dat erin, bij de Zwitsers.

Bovendien krijgt nationalistisch rechts steun van de linkse vakbonden. Die vrezen dat het raamwerkakkoord een opmaat is naar het afschaffen van bijzondere Zwitserse regelgeving om de arbeidsmarkt te beschermen tegen buitenlandse invloed. De EU zegt dat dit geenszins de bedoeling is, zolang de maatregelen ‘proportioneel’ blijven.

“Tegen die combinatie kan het politieke midden niet op”, zegt opiniepeiler Golder. “Zo’n 30 procent van de bevolking steunt de SVP, en 30 tot 35 procent kun je omschrijven als links tot gematigd links. Dus het politieke midden concludeerde al snel: deze strijd gaan we niet winnen, en wij branden er ook onze handen niet aan. Het gevolg was dat er geen enkel vuur kwam uit het jakamp. Alleen het neekamp heeft zich laten horen.”

Eerlijkheid

In deze context vormden de Zwitsers hun mening over het raamwerkakkoord. In het kort: het economisch verkeer tussen Zwitserland en de EU, net als bijvoorbeeld justitiële of wetenschappelijke samenwerking, wordt nu geregeld door ruim 120 afzonderlijke bilaterale verdragen. Bij elke verandering van regelgeving aan EU-zijde moeten ook de Zwitserse regels worden geactualiseerd. Dat betekent dat een leger aan EU-funtionarissen voortdurend onderhandelt met de Zwitsers over door te voeren veranderingen, zodat de Zwitsers toegang tot de EU-markt houden.

Daarvan zei Brussel zeven jaar geleden: dat gaan we anders doen. Zwitserland, in Brusselse ogen, heeft ongehinderde toegang tot de interne markt van de Europese Unie zonder dat het contributiegeld betaalt. Het minste wat het land kan doen, is instemmen met het vervangen van al die 120 verdragen door één overkoepelend samenwerkingsverband: het raamwerkakkoord. Een samenwerkingsverband, bovendien, waarbij de Zwitsers automatisch EU-regels ten aanzien van bijvoorbeeld productstandaarden overnemen.

“Deze kwestie gaat in essentie over zaken als eerlijkheid en rechtszekerheid”, aldus de Europese Commissie. “Het privilege van toegang tot de single market moet betekenen dat je voldoet aan dezelfde regels en verplichtingen.”

De Zwitserse regering denkt daar heel anders over. Het overnemen van Europese wetgeving schaadt onze soevereiniteit en onze traditie van directe democratie, klinkt het uit Bern. Het mechanisme voor conflictbeslechting, via het Europese Hof van Justitie, deugt ook niet. Daarnaast zou het raamwerkakkoord de deur openzetten voor ongewenste vormen van migratie en concurrentie, en bedreigt het onze inkomensstandaarden.

Coronatesten

Thomas Hafen (58) is een kleine man met weidse gebaren en een makkelijke glimlach. Hier, rond medisch-diagnostisch producent Bühlmann Labs aan de rand van Basel, is de EU overal. Daar, aan de andere kant van die groengele heuvel buiten het raam van het kantoor van de directeur, daar is Frankrijk al. Die kant op ligt Duitsland. Daar zijn de koelcellen, waar voorraad wacht op export. Het vliegveld is twintig minuten rijden.

Onder zijn voeten, in Productie 2 in de kelder, voert een medewerker chemisch geprepareerde membranen aan een zacht zoemende machine. Aan de andere kant rollen sneltesten eruit, 9.600 stuks per dag. Om de aanwezigheid van antilichamen en de effectiviteit van behandelingen vast te stellen, tegen bijvoorbeeld chronische darmontstekingen zoals colitis ulcerosa en de ziekte van Crohn. En, sinds vorig jaar: coronasneltesten - hetzelfde productieproces, andere chemische samenstelling.

Hafen is uitgesproken voorstander van het raamwerkakkoord, en Basel is de meest pro-Europese stad in Duitstalig Zwitserland. “Van onze producten gaat 60 procent naar de EU”, zegt Hafen. “De helft van mijn personeel komt ervandaan, de helft daarvan woont ook in de EU. Wij zijn een Europees bedrijf, hoe je het ook wendt of keert. En wij willen onderdeel blijven van de Europese interne markt.”

Maar die tijd is bijna voorbij. In mei 2022 vervalt de huidige In Vitro Diagnostic medical devices Directive (IVDD), een regelboek dat de standaarden van apparatuur voor medische diagnostiek buiten het lichaam vastlegt. Een deel van Bühlmanns producten valt in die categorie. De IVDR-regels, net als bijvoorbeeld regels voor metaalproducten of elektronica, zijn onderdeel van de cruciale Mutual Recognition Agreement (MRA) tussen Zwitserland en de EU. Daarin erkennen beide partners elkaars productkeurmerken, waardoor vrije handel mogelijk is.

Nu de Zwitsers het raamakkoord hebben afgewezen en de EU weigert de bilaterale verdragen nog te actualiseren, vallen die 120 verdragen een voor een om. Het MRA is een van de omvangrijkste van die verdragen, en valt in delen. Eerst viel de bijl voor de Zwitserse sector voor medische technologie, die jaarlijks voor 5,1 miljard euro aan heupscanners en beademingsapparaten naar de EU exporteert. Twee grote bedrijven zagen hun exporten in juni al vastlopen. Bühlmanns IVDR-producten worden de volgende. In 2023 volgt waarschijnlijk de Zwitserse metaalindustrie.

Hafen: “Wij hebben het in het verleden altijd goed gehad. Iedereen was welvarend, iedereen had werk. Maar we kunnen het niet als vanzelfsprekend beschouwen dat dat zo blijft. De EU is mettertijd veel sterker en groter geworden, en wij hebben de politieke, economische, noch militaire macht om onze wil op te leggen. Zonder afspraken wordt het een machtsstrijd, en dan verliest de kleinste.”

Hij zucht. ‘Wij Zwitsers hebben de neiging te denken dat iedereen in de EU zich met ons bezighoudt, en geschokt zal reageren op dit conflict. Maar het interesseert niemand. Wij lijden aan een mythische zelfoverschatting van onze eigen importantie.”

Armani en Hublot

Dat is natuurlijk wat overdreven, het idee dat de Zwitsers zichzelf een mythische volksaard toedichten. Hoewel, rondhangend in het financiële district van Zürich, waar blinkende Maserati’s en Bentleys weerspiegeld worden op de etalageruiten van Rolex en Luis Vuitton, krijgt een bezoeker al snel enig begrip voor de verzuchting van Hafen.

Groot is hier het vertrouwen dat de EU wel weer bijdraait. “Ze moeten gewoon kiezen voor een green field approach”, zegt Philip, een 36-jarige werknemer van bank UBS die benadrukt op persoonlijke titel te spreken. “Er zijn te veel emoties. Drink een biertje, stel nieuwe onderhandelaars aan, en begin opnieuw.”

Zijn commentaar sluit naadloos aan bij het vertrouwen dat de Zwitserse regeringspartijen hebben in hun eigen onderhandelingspositie. Op de dag dat de Zwitserse regering zeven jaar gesprekken over het raamakkoord beëindigde, zei diezelfde regering prijs te stellen op een politieke dialoog over “het systematisch in stand houden van de bilaterale verdragen die nu van kracht zijn”.

Dat is de teneur in Zwitserland: gewoon onze poot stijf houden. Het handelsakkoord tussen Groot-Brittannië en de EU, op het laatste moment gesloten op kerstavond 2020, heeft bijgedragen aan die houding. Ook de Britten gaven geen krimp tegenover de EU, en uiteindelijk bond Brussel toch maar mooi in met een handelsakkoord, klinkt het hier. Dat er de afgelopen maanden eindeloze vertragingen optraden door Brits-Europese grenscontroles – het akkoord gaat alleen over belastingen – is hier minder bekend.

Het helpt ook dat er in Zwitserland geen groot drama dreigt op Dag X, er is geen einddatum waarna een opera-waardige chaos wacht als de strijdende partijen niet snel drastische actie ondernemen. “Dat maakt het moeilijk om politiek momentum vóór het raamwerkakkoord te genereren”, zegt Patrick Dümmler, verantwoordelijk voor het thema Open Zwitserland bij de progressieve denktank Avenir Suisse, groot voorstander van meer Europese integratie.

In plaats daarvan zullen de Zwitserse economie en concurrentiepositie volgens hem langzaam eroderen, als de komende maanden en jaren geen oplossing wordt gevonden, ­Europa voet bij stuk houdt, en steeds meer Zwitserse sectoren vrije toegang tot de Europese markt verliezen.

“Al sinds de Tweede Wereldoorlog is Zwitserse welvaart afhankelijk van hele snelle groei”, zegt Dümmler. “Dat is wat het land bij elkaar houdt: groei. Mensen verwachten elk jaar rijker te worden dan het jaar ervoor. Daarvoor hebben we open markten nodig. Het falen van het raamwerkakkoord betekent geen plotselinge ramp, maar een gestaag afremmen van de groei.” 

“Voor sommigen is dat het misschien waard, in de naam van soevereiniteit. Maar ik vraag me af hoeveel soevereiniteit je wint als je voor economische voorspoed bent overgeleverd aan de beslissingen in Brussel.”

Verbetering: In een eerdere versie van dit artikel stond dat in 2022 de ‘In Vitro Diagnostics Regulation’ (IVDR) vervalt. Dat moet zijn de ‘In Vitro Diagnostic medical devices Directive’ (IVDD).