5 jaar brexitsaga: een overzicht

Alles begint bij David Cameron, een conservatief die van 2010 tot 2016 de functie van premier van Groot-Brittannië vervulde. De Tories, de Britse Conservatieve partij, waren al jaren intern verdeeld over het Europese lidmaatschap, Cameron wil de discussie voor eens en altijd begraven: begin 2013 belooft hij een referendum over het lidmaatschap, als zijn Conservatieven de verkiezingen van 2015 winnen. Een gok, die voor Cameron — zelf vóór het EU-lidmaatschap — volledig verkeerd zal uitdraaien.

Op 23 juni 2016 gaat een schok door Europa. Tegen de verwachtingen in hebben de Britten vóór de brexit gestemd. Het ja-kamp haalt het na een campagne vol valse beloftes en desinformatie met bijna 52 procent. Het verdict is gevallen: de Britten zullen de EU verlaten.

Cameron voelt zich vernederd en stapt vrijwel meteen na zijn nederlaag op. Hij voerde zelf campagne om het lidmaatschap van de EU te behouden. "Het zou niet juist zijn als ik de kapitein zou zijn die dit land naar zijn volgende bestemming moet leiden", zei hij. Ook zijn opvolgster Theresa May was in principe tegen de brexit, maar past zich al snel aan naar de wil van het volk. Het volk heeft gestemd en zich uitgesproken tegen de EU, dat wil ze naar eigen zeggen respecteren en uitdragen. "Brexit means brexit" wordt al snel haar mantra.

Op 29 maart 2017 activeert May met de goedkeuring van het Britse parlement Artikel 50 van het Verdrag van de EU. Het artikel bespreekt de voorwaarden van een terugtrekking van het Europees lidmaatschap, het is voor een lidstaat de enige officiële manier om uit de EU te stappen. Door het artikel te activeren starten de onderhandelingen over het terugtrekkingsakkoord, die onderhandelingen zouden maximaal twee jaar kunnen duren: 29 maart 2019 wordt D-day.

Omdat May een erg krappe meerderheid heeft in het Britse parlement, organiseert ze in juni 2017 vervroegde verkiezingen. Een foute inschatting: de Conservatieven verliezen hun absolute meerderheid en moeten op de steun van de Noord-Ierse unionisten van DUP rekenen om aan een meerderheid te komen. May is erg afhankelijk van de tien DUP-parlementsleden in het Lagerhuis, daardoor kan de DUP ruim twee jaar lang boven hun gewicht spelen: elk brexit-voorstel waarmee May op de proppen komt, moet ook door hen worden goedgekeurd. En laat nu net de Ierse kwestie het grootste struikelblok in het terugtrekkingsakkoord zijn... Maar Theresa May blijft wel premier.

Op 22 september 2017 houdt May een belangrijke toespraak in het Italiaanse Firenze. Ondertussen zijn al vier onderhandelingsrondes gepasseerd. Er is echter weinig vooruitgang geboekt, doordat de Britten maar niet met concrete voorstellen komen. Haar speech moet de toenemende frustratie temperen en vooral duidelijkheid geven over haar marsrichting. May deelt mee dat het VK de Europese rekeningen op het einde van de rit zal betalen, dat de rechten van Europese burgers in het VK gegarandeerd zullen worden en dat er een overgangsperiode na de brexit komt. Ze maakt ook duidelijk dat haar land een harde breuk wil en ook de douane-unie en de interne markt vaarwel zal zeggen. Welke relaties de Britten in de toekomst wél nog wensen, is onduidelijk.

In december 2017 beslist de Europese Commissie dat er "voldoende vooruitgang" rond de burgerrechten, de Ierse grens en de financiële regeling is geboekt om over te schakelen naar de tweede fase van de brexitonderhandelingen. Daarin komen ook de toekomstige relaties tussen de EU en het VK aan bod komen. De verwikkelingen over de Ierse grens blijven echter nog maanden aanslepen.

Aan het begin van de zomer van 2018 legt May haar brexitplannen eindelijk op tafel. Dat doet ze tijdens een ontmoeting met haar ministers in het landhuis Chequers, het buitenverblijf van de Britse premier. May stelt onder meer de creatie van een nieuwe Brits-Europese vrijhandelszone voor goederen voor. Dat kost haar meteen het ontslag van haar brexitminister David Davis en minister van Buitenlandse Zaken Boris Johnson. Binnen de Britse conservatieve partij was er discussie over de te volgen strategie. Davis en Johnson behoorden tot de zijde die de volledige onafhankelijkheid van de EU wilde. Met haar plannen opteert May voor een ‘zachte brexit’.

Het duurt uiteindelijk nog tot 14 november vooraleer de Britse regering zich achter een ontwerpakkoord over de echtscheiding kan scharen. "De best mogelijke deal", maakt May zich sterk. De premier verliest er opnieuw een brexitminister door: dit keer neemt Dominic Raab ontslag. Ook minister van Werk en Pensioenen Esther McVey gooit de handdoek in de ring.

May zet ondanks de ontslagrondes door en krijgt op 25 november de goedkeuring van de 27 andere Europese staatshoofden en regeringsleiders. Nu moet ze de deal enkel nog door het Britse parlement zien te krijgen.

Daar knelt het schoentje. De hele wereld gaapt naar het door voorzitter John Bercow gedirigeerde schouwspel in het Lagerhuis, waar Mays deal tot drie keer toe met grote meerderheid wordt weggestemd. De Ierse backstop is het grootste obstakel. Die noodoplossing bepaalt dat het VK ook na de overgangsperiode in een douane-unie met de EU moet blijven tot er een alternatief voorhanden is. Brussel en Londen willen zo een harde grens tussen EU-lidstaat Ierland en het Britse Noord-Ierland vermijden, maar voor de harde brexiteers is de regeling onaanvaardbaar.

Ondertussen raken de Britse parlementsleden het ook niet eens over welke richting ze dan wél uit willen. Enkel een ‘no deal-brexit’, een harde crash uit de EU, wordt duidelijk verworpen. Op 14 maart stelt het parlement de brexit uit tot 12 april. Een ‘kort, technisch uitstel’ om het Lagerhuis de kans te geven de deal alsnog goed te keuren.

De termijn blijkt te kort, en de brexit moet vlak voor de nieuwe deadline een tweede keer worden uitgesteld. May vraagt de Europese leiders om een uitstel tot 30 juni, maar haar collega's willen niet om de zoveel weken opnieuw naar Brussel voor een brexittop. Het wordt een 'flexit' — een flexibel uitstel van de brexit — tot 31 oktober 2019. Concreet houdt de overeenkomst in dat als het Britse parlement eerder een deal kan goedkeuren, de Britten de eerste dag van de daaropvolgende maand al uit de EU kunnen stappen.

Westminster blijft echter sukkelen, en het verdeelde parlement slaagt er maar niet in een duidelijke marsrichting aan te geven. Na twee moties van wantrouwen te hebben overleefd, kondigt May op 24 mei 2019 aan dat ze er begin juni de brui aan geeft. Na interne verkiezingen wordt Boris Johnson de nieuwe leider van de Britse Conservatieven, en dus ook de premier.

Johnson houdt er een heel andere stijl op na dan zijn voorgangster. Volgens hem is de brexit een kwestie van optimisme. "Ik ben ervan overtuigd dat we een deal kunnen krijgen", en de "twijfelaars, doemdenkers en zwartkijkers zijn fout", zegt hij in zijn eerste grote speech als premier. Maar de reactie in Brussel is lauw. Johnson heeft een verleden als Europajournalist en was op zijn zachtst gezegd niet altijd even eerlijk over de gang van zaken in Brussel. Hij wil de backstop uit het akkoord van May, maar krijgt meteen het deksel op de neus wanneer hij van Europees Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker te horen krijgt dat het akkoord van May "de beste en enig mogelijke deal" is. Johnson schroeft de voorbereidingen op een no deal op en zal blijven herhalen dat zijn land op 31 oktober uit de Europese Unie stapt, "akkoord of geen akkoord".

Intussen komt Johnson in eigen land al snel in de problemen. Wanneer hij voorstelt om het parlement maar liefst vijf weken op te schorten, krijgt hij meteen de hele oppositie over zich heen. Officieel doet hij dat ter voorbereiding van de troonrede van de Queen op 14 oktober, maar volgens critici wil hij het parlement monddood maken vlak voor de brexitdatum van 31 oktober. De oppositie slaagt er nog snel in een no deal op die datum onmogelijk te maken, met steun van 21 parlementsleden van Johnsons eigen partij. De premier zet de ‘verraders’ allemaal uit de fractie en verliest zo zijn meerderheid in het Lagerhuis.

De hoogste Britse rechtbank beslist uiteindelijk dat de opschorting van het parlement onwettig was, en het Lagerhuis keert terug. Johnson vraagt tot twee keer toe vervroegde verkiezingen — volgens peilingen zou hij zo opnieuw een meerderheid in het parlement behalen — maar vangt telkens bot. Voor vervroegde verkiezingen heeft hij een tweederdemeerderheid nodig, en die gunt de oppositie hem niet.

De onderhandelingen met de EU liggen intussen zo goed als stil, en dat al sinds Johnson is aangetreden. Brussel eist een evenwaardige vervanger voor de backstop — die de integriteit van de Europese interne markt en de Ierse vrede garandeert — maar de Britse regering doet wederom geen concrete voorstellen.

Begin oktober legt Johnson eindelijk een concreet plan voor aan de Europese Commissie. Daarin stemt hij in met douanecontroles op de Ierse zee. Een grote doorbraak, want toen de EU zo'n oplossing maanden eerder voorstelde aan May, noemde zij dat "onmogelijk te aanvaarden voor eender welke Britse premier".

Na een ontmoeting met de Ierse taoiseach (premier) Leo Varadkar op 10 oktober gaat de bal helemaal aan het rollen. "We kunnen een pad naar een deal zien", klinkt het nu voor het eerst. Na nog een week van intense onderhandelingen is het ontwerpakkoord over de Britse terugtrekking op 17 oktober een feit.

De Europese Commissie en de lidstaten geven al snel groen licht, maar Westminster stribbelt opnieuw tegen. Uiteindelijk krijgt de premier principieel groen licht voor zijn deal, maar het Lagerhuis wil de wetgeving daaromtrent niet overhaast afhaspelen. Johnson moet daarom opnieuw uitstel vragen aan de Europese leiders: de oppositie had tevoren in allerijl een wet goedgekeurd die de premier daartoe verplichtte indien hij voor de cruciale EU-top van 17 en 18 oktober geen geratificeerd akkoord kon voorleggen.

Johnson vraagt — zij het met frisse tegenzin — opnieuw een flexibel uitstel, en krijgt dat uiteindelijk ook. De brexitdatum is nu 31 januari 2020. De oppositie is er nu zeker van dat een harde brexit voor die datum onmogelijk is, en stemt in met vervroegde parlementsverkiezingen op 12 december. Die draaien uit op een klinkende overwinning voor de Tories, die daardoor een ruime meerderheid krijgen in het Lagerhuis.

Het brexitakkoord wordt op een drafje goedgekeurd in het Britse en Europese parlement en niets staat een Brits vertrek op 31 januari nog in de weg. Op de gevel van Downing Street wordt die avond een aftelklok geprojecteerd. Johnson heft het glas en spreekt van "het begin van een nieuw tijdperk". Op Parliament Square zwaaien juichende brexiteers met de Union Jack, boegbeeld Nigel Farage verklaart: “The war is over.” Elders in stad en land treurt de verliezende helft van de bevolking. In Brussel zwaait de Kroatische ambassadeur zijn Britse collega per abuis uit met “good riddance” — ‘blij dat we ervan af zijn” — in de plaats van ‘good luck’. 

De brexit van 31 januari is vooral symbolisch. Het VK is geen lidstaat meer en de Britten verdwijnen uit de Europese instellingen. Maar op 1 februari treedt meteen een overgangsperiode in werking die minstens tot het einde van 2020 zal lopen. In die periode blijft het land deel uitmaken van de douane-unie en de interne markt en zal het alle Europese regels en het vrije verkeer respecteren. Voor de doorsnee burger blijft alles hetzelfde. De echte harde brexit dreigt pas aan het jaareinde, indien de overgangsperiode zou verstrijken zonder akkoord over de toekomstige relaties.

Dat belooft een uitdaging te worden. Doorgaans zijn derde landen die toegang willen tot de grote Europese markt bereid om hun regels en normen beter af te stemmen op de Europese, het VK wil net de omgekeerde beweging maken en afwijken van het Europese acquis, én tegelijkertijd zo rimpelloos mogelijk blijven uitvoeren naar het vasteland. Er moet overigens niet enkel onderhandeld worden over handel en economie, maar ook over transport, deelname aan Europese programma's, gegevensuitwisseling, politiesamenwerking...

Op 2 maart starten de onderhandelingen met een eerste gespreksronde in Brussel. De meeting vond plaats op basis van een politieke verklaring die de Europeanen en de Britten samen met het terugtrekkingsakkoord hadden aangenomen. Wat de aanwezigen toen niet konden weten, was dat die meeting de laatste in maanden zou worden. Kort nadien gaat Europa in lockdown om de verspreiding van het coronavirus in te dammen. Niet veel later testen de Europese en Britse hoofdonderhandelaars Michel Barnier en David Frost positief, premier Johnson belandt zelfs op intensieve zorgen.

Midden april hervatten de onderhandelingen via videoconferenties, maar ook virtueel lopen de gesprekken al snel vast op botsende logica's. Barnier maakt duidelijk dat het VK de Europese regelgeving niet kan dumpen en tegelijkertijd een vrije en onbegrensde toegang tot de Europese markt kan behouden. "We gaan geen kat in een zak kopen", vat Europees president Charles Michel het samen.

Op 1 juli verstrijkt een belangrijke deadline. Tot 30 juni had de Britse regering de mogelijkheid om de overgangsperiode te verlengen, maar dat is volgens Londen, ondanks de slabakkende onderhandelingen en de coronacrisis, niet wenselijk. Het staat nu onherroepelijk vast dat de Britten op 31 december 2020 de Europese markt verlaten. De Europeanen wilden tegen 1 juli ook graag een deal over de toegang van hun vissers tot de Britse wateren, maar ook dat blijkt ijdele hoop. De Britten houden die troefkaart liever nog even dicht bij de borst. De Commissie doet hetzelfde met de toegang van financiële dienstverleners tot de Europese markt.

Op 6 september dropt de Britse regering een bommetje. Ze bereidt wetgeving voor die indruist tegen in het terugtrekkingsverdrag opgenomen afspraken over Noord-Ierland. Het manoeuvre deed in Brussel alle alarmbellen afgaan. De Commissie zette meteen juridische stappen. De Britse actie was niet enkel een flagrante schending van een internationaal akkoord en een bedreiging voor het Noord-Ierse vredesproces, maar ook een forse vertrouwensbreuk met een buurland waarmee nog steeds wordt onderhandeld over een handelsakkoord.

De Europeanen geven niet af. De onderhandelingen lopen in het najaar uiteindelijk vast op de visserijkwestie en het gelijke speelveld voor Europese en Britse bedrijven. Er wordt nauwelijks nog inhoudelijk gepraat, het zwartepieten gaat zijn gang en zelfopgelegde deadlines verstrijken één na één. De onderhandelingen blijven doorgaan, al lijkt de enige rede daarvoor dat niemand als eerste de stekker eruit wil trekken en de schuld van een no deal op zijn bord wil krijgen. 

De economische schade dreigt immers niet te overzien bij een no deal. Voor de Europese vissers en de belangrijkste handelspartners van het VK op het vasteland uiteraard, maar vooral voor de Britten zelf. Vorig jaar ging 43 procent van hun export (325 miljard euro) naar de EU. Meer dan de helft van hun import kochten ze in de EU, goed voor 415 miljard euro. De herinvoering van allerhande douaneformaliteiten zal sowieso al voor kopbrekens zorgen, maar als daar ook nog eens tarieven en quota bij komen kijken...

Terwijl de waarschuwingen over tekorten en prijsstijgingen almaar luider klinken, de files aan weerszijden van het Kanaal toenemen en de eerste fabrieken wegens bevoorradingsproblemen de productie stoppen, kijken Johnson en Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen elkaar diep in de ogen. Een diner in het Berlaymontgebouw op 9 december biedt geen tastbare vooruitgang, maar een week later laat Von der Leyen verstaan dat er toch nog steeds "een nauw pad" naar een akkoord bestaat.

Op 24 december, na een laatste uitputtende onderhandelingsmarathon over visbestanden, cirkelt er witte rook boven het Berlaymontgebouw. Een harde brexit in volle coronapandemie is vermeden en zo komt definitief een einde aan een saga die de Europese, maar vooral de Britse politiek een half decennium in de ban heeft gehouden. "Eindelijk kunnen we brexit achter ons laten", zuchtte Von der Leyen.

Na de 'politieke brexit' op 1 februari 2020 volgt op 1 januari 2021 de 'economische brexit' en verlaat het VK ook de Europese interne markt en de douane-unie. Om een harde grens op het Ierse eiland te vermijden, worden controles ingericht op de handelsstromen tussen Groot-Brittannië en Noord-Ierland, dat dus wel deel blijft uitmaken van de interne markt. Maar voor verschillende productcategorieën gelden grace periods, uitstel van de controles om de Noord-Ierse en Britse bedrijven de tijd te geven zich aan de nieuwe realiteit aan te passen.

Wanneer de Britse regering in maart eenzijdig beslist de overgangsperiode voor bepaalde producten met zes maanden te verlengen, reageert de Europese Commissie met een inbreukprocedure. Zo is het de tweede keer in zes maanden dat de regering van het VK het internationaal recht tracht te schenden, de demarche van september 2020 was de eerste.

De grenscontroles in de Noord-Ierse havens en de moeizame handel met Groot-Brittannië voeden in Noord-Ierland frustratie die begin april tot een opflakkering van geweld leidt. Meteen is iedereen bij de les: het vredesproces blijkt fragiel en Brussel en Londen doen er maar beter alles aan om de toestand op het terrein te normaliseren.

Maar de spanningen blijven niet beperkt tot Noord-Ierland alleen. Begin mei dreigen Franse vissers de grootste haven op het Britse Kanaaleiland Jersey uit onvrede over de visserijrechten te blokkeren. Boris Johnson reageert en stuurt twee marineschepen ter plaatse, maar de situatie escaleert niet. Begin juni slagen de EU en het VK erin een akkoord te sluiten over de vangstmogelijkheden voor 2021 en over de diepzeebestanden voor 2021 en 2022.

Dat akkoord kan echter niet verhinderen dat het vertrouwen tussen Brussel en Londen naar een absoluut dieptepunt zakt. De EU klaagt over de gebrekkige grens- en douanecontroles die ze in goed vertrouwen aan de Britten hebben uitbesteed en vreest dat de regering-Johnson ook na 1 juli zal blijven toestaan dat gekoelde vleesproducten naar Noord-Ierland — en dus de Europese interne markt — worden uitgevoerd. De EU staat zo'n import uit niet-EU-landen om gezondheidsredenen niet toe, maar ging in december akkoord met een overgangsperiode van zes maanden. Dat er vanaf de zomer normaal een einde komt aan het uitzonderingsregime heeft volgens Londen met het Europees "juridisch purisme" en een gebrek aan flexibiliteit bij de EU te maken. De Commissie werpt tegen dat ze zich al erg flexibel heeft opgesteld en dat juridisch bindende afspraken niet zomaar terzijde kunnen worden geschoven.

"We staan op een kruispunt in onze relaties met het VK. Het wederzijds vertrouwen, dat centraal zou moeten staan in elk partnerschap, moet worden hersteld", vat Maros Sefcovic, één van de vicevoorzitters van de Commissie, samen.