We vieren vandaag midzomer, waarom is deze dag zo magisch? Theoloog: “Shakespeare zit er voor iets tussen”

Midzomer. Een dag die tot de verbeelding spreekt. Het is het moment waarop wordt gevierd dat de dag het langst is en de nacht het kortst. Er worden grote vreugdevuren ontstoken, allerlei rituelen uitgevoerd en wie een paar minuten de tijd neemt om ‘midzomer’ in te tikken op Google, komt al snel uit bij een oud, heidens verleden. “Men denkt dat midzomer een oeroud Keltisch of Germaans feest is, dat in een ver verleden werd gevierd”, weet Hans Geybels, professor Theologie aan de KU Leuven die gespecialiseerd is in volkscultuur. 

“Typisch voor midzomernacht zijn de grote vreugdevuren die vandaag de dag nog steeds worden ontstoken. Vooral dan in Scandinavië. En ook bijgeloof speelt een grote rol. ‘Wil je echtgenoot doorheen het jaar niet met je vrijen? Leg dan op midzomernacht een notenblad in zijn schoen. Is je lief gierig? Peuter dan om klokslag twaalf uur met een strohalm in het slot van de brandkast.’ En zo gaat het rijtje maar door en door. (lacht)”

Onze kalender kent jaarlijks twee zonnewendes. De zomerwende op 21 juni en de winterwende op 21 december. De langste en kortste nacht van het jaar. “Kennis over die wendes was er al in de oudheid. Het is pas vanaf de middeleeuwen dat er ook een feest naar aanleiding van die wendes wordt gehouden”, zegt Geybels. “In de winter werd dat Kerstmis, op 24 december. In de zomer is dat midzomer, op 24 juni. Waarom die feesten een paar dagen later vallen dan de wendes zelf? Daar hebben we het gissen naar." 

Toch is het mysterie dat rond midzomer hangt een pak minder magisch in het licht van de waarheid. “Midzomer zoals wij het kennen is een typisch voorbeeld van een uitgevonden traditie. We hebben namelijk geen bewijs dat de Germanen ooit midzomer hebben gevierd. Heel wat gebruiken die wij nu als traditioneel bestempelen, zijn ‘uitgevonden’ in de negentiende eeuw. Een periode waarin een heleboel Europese landen zijn ontstaan, zoals België in 1830, Griekenland in 1821, maar ook Italië en Duitsland.” 

Als er iets is wat een land verbindt, dan is het wel een gemeenschappelijke identiteit. Geybels: “Al die nieuwe landen hadden behoefte aan eigenheid, iets wat hen van de rest zou onderscheiden.” Maar waar haal je dat vandaan wanneer je nog maar net uit het ei bent? Juist, in een ver, ver verleden. “In België begon men te graven in het verleden, op zoek naar zaken die ons een identiteit zouden verschaffen. Zo hadden we een kunstenaar nodig die symbool zou staan voor ons land, zoals de Nederlanders Rembrandt hadden. We stuitten op Rubens, die – geloof het of niet – vóór de 19e eeuw vrij onbekend was! Op dezelfde manier kwam ook het verhaal van Ambiorix op de voorgrond, en de mythe dat de Belgen de dappersten waren van alle Galliërs. Jammer genoeg is dat allemaal nep.”

^{(Lees verder onder de foto).}

Hetzelfde zagen we gebeuren bij onze oosterburen. “Niet lang na het ontstaan van Duitsland in 1870 begonnen de befaamde gebroeders Grimm volksverhalen te noteren, die later onze sprookjes zijn geworden. Samen met hen gingen een aantal ‘volkskundigen’ op zoek naar rituelen en feesten die op dat moment werden gevierd onder het volk. Ze trokken naar het platteland met het idee: als we volksverhalen noteren, en vervolgens alle christelijke invloeden eruithalen, komen we tot de oude verhalen. De verhalen zoals die moeten zijn geweest ten tijde van de Germaanse culturen.”

“Geen slecht idee, maar die theorie klopt niet echt”, lacht Geybels. “Alles uit die feesten en verhalen dat zij niet meteen erkenden als afkomstig van het christendom, werd automatisch gezien als traditioneel Germaans. De vreugdevuren zijn daar een mooi voorbeeld van. De Grimms en andere volksdeskundigen hoorden over lokale vuurtjes die hier en daar werden gestookt tijdens feesten. Geen christelijk gebruik, dachten zij, dus het móét oud zijn. Terwijl we nu weten dat die vuren wel gewoon afkomstig zijn uit christelijke gebruiken.”

Eens er genoeg verhalen, mythes en feesten waren gesprokkeld, begon het echte werk: de herintroductie ervan. Het idee was ontstaan dat de Germanen en de Kelten de winter- en zomerwende uitgebreid vierden, met grote vuren en enkele dagen feest. Nu zien we dat daar geen enkel bewijs voor is. Al drukten de 19e-eeuwse boeken die die achterhaalde theorieën verkondigden wel een serieuze stempel op de wereld. In de jaren 80 en 90 begonnen ze onze cultuur opnieuw te domineren. De ‘traditionele’ feesten werden weer opgerakeld, midzomer werd opnieuw groot, en daar merken we vandaag nog altijd de gevolgen van.” 

En wat dan met ‘Een Midzomernachtsdroom’, het toneelstuk van de alom bekende William Shakespeare? Een verhaal over de avonturen van vier jonge geliefden in een bos waar feeën wonen en dat verlicht is door de maan. Het stuk werd al gemaakt rond 1600, dus ruim voor de negentiende eeuw. “Shakespeare was een pionier, een voorloper op zijn tijd”, legt Hans Geybels uit. “Natuurlijk spreken de zonnewendes tot de verbeelding, dat is altijd zo geweest. Shakespeares verhaal speelt zich af tijdens de kortste nacht van het jaar, maar door zijn fantasie en alle extra elementen die hij eraan heeft toegevoegd, ontstond de midzomermagie: de feeërieke sfeer die rond midzomernacht hangt. Ja, Shakespeare heeft midzomer magisch gemaakt.”

Hetzelfde gebeurde met Kerstmis en dat hebben we dan weer te danken aan de 19e-eeuwse auteur Charles Dickens. “Met zijn wereldberoemde boek ‘A Christmas Carol’ zette hij de toon voor wat wereldwijd Kerstmis zou worden. Hij raapte verschillende gebruiken van diverse Engelse regio’s samen en mixte die tot het kerstfeest dat we nu kennen. Vroeger waren auteurs wat de televisie vandaag is: ze nationaliseerden regionale gebruiken, die mensen vervolgens imiteerden tot ze deel werden van hun eigen cultuur. Voor zijn tijd was kerst gewoon een nachtmis, niet meer en niet minder.”

Ten slotte rest ons nog de vraag waarom midzomer of midsommar dan zo populair is in Scandinavië. “Vooral het feit dat het daar op midzomernacht niet donker wordt is de oorzaak. De zonnewende is en blijft een speciale gebeurtenis, hè, zeker daar.”

Verzonnen of niet, toch blijft midzomer een gebeurtenis die veel mensen blijft beroeren. In Denemarken, Finland, Estland en Letland zijn er grote vreugdevuren langs de kust. In Zweden worden meibomen versierd met bladeren en bloemen. In Stonehenge komen grote groepen mensen samen, en menig moderne heks en druïde putten er kracht uit. Ook de astrologie kent er tal van effecten aan toe. Midzomermagie, het is een ding. En dat lijkt de komende tijd niet snel te veranderen.

Wat we kunnen leren van de herfst: “Eekhoorns slaan beukennootjes op. Wij kunnen dat symbolisch doen” (+)

Ibe Rossel (22) wil klassieke literatuur weer hip maken. “Jane Austen leert je flirten”(+)