Het ergste leed geleden? Welkom in de wereld van vaccinatie-apartheid

Nu in onze contreien de meeste coronamaat­regelen worden afgeschaft, is het verleidelijk om te denken: het ergste leed is nu wel geleden. En waarschijnlijk klopt die gedachte ook wel, althans, hier in West-Europa. 

We kunnen onze mondkapjes afzetten, we kunnen weer naar school en naar kantoor, en gaan straks misschien weer op vakantie naar het buitenland. Er bestaat altijd het risico van een nieuwe variant van het virus, die door de ­bescherming van de vaccins heen breekt, en in de herfst een nieuw golfje veroorzaakt. Maar tot nu toe blijken de vaccins, ook als ze niet bij alle varianten even goed beschermen tegen infectie, in ieder geval goed te beschermen tegen ernstig ziekteverloop. Het ligt dus niet in de lijn der verwachting dat de zorg weer zo hevig overweldigd zal raken als afgelopen jaar gebeurde.

Maar het weekend dat hier de kroegen voor het eerst weer tot laat openblijven, is ook het weekend dat artsen in ­Kisumu, de derde stad van Kenia, met 600.000 inwoners, in staking dreigen te gaan.

Het is een wanhoopsdaad. Ze moeten zelf hun eigen beschermende maskers en handschoenen kopen, er zijn bij lange na niet genoeg artsen en verplegers om alle diensten te draaien. En net nu staat er weer een nieuwe coronagolf voor de deur. In de afgelopen week moesten ziekenhuizen in Kisumu covidpatiënten afwijzen, vanwege een gebrek aan bedden en zuurstof.

“Het is niet goed voor je geestelijke gezondheid om dagelijks met mensen te werken die ziek zijn en op het randje van de dood balanceren. Deze mensen hebben ­anderhalf jaar in afzondering doorgewerkt, ze moeten afgelost worden en wat rust krijgen”, aldus Onyango Ndong’a, lokaal voorzitter van de vakbond van medisch personeel, tegenover de Keniase krant The Star.

Deltavariant is de motor achter een nieuwe coronagolf

Ook testmaterialen zijn nog altijd schaars in deze contreien, waardoor officiële cijfers over sterfte en besmettingen onbetrouwbaar zijn. Maar in Kisumu is nu 23 procent van de coronatests die worden afgenomen positief, meer dan het dubbele van elders in Kenia. Het is een teken dat de pandemie er flink om zich heen grijpt. Kisumu is slechts een van de infectiehaarden in de regio. Wereldgezondheidsorganisatie WHO waarschuwt dat grote delen van Afrika aan de vooravond staan van een nieuwe coronagolf, die heel veel slachtoffers kan gaan eisen. 

De motor achter deze nieuwe golf lijkt de deltavariant van het coronavirus, die voor het eerst ontdekt werd in India, en daar een paar maanden geleden voor een ongekend snelle stijging van het aantal besmettingen zorgde. De deltavariant is, zo schatten sommige studies, ongeveer 60 procent besmettelijker dan de alpha-, voorheen Britse, variant, die op zijn beurt weer flink besmettelijker was dan het oorspronkelijke virus. 

Die hogere besmettelijkheid betekent dat het ook lastiger kan worden om deze deltagolf met niet-medische ingrepen te bestrijden, vertelt Mark Jit, hoogleraar vaccinepidemiologie aan de London School of Hygiene & Tropical Medicine. Hij wijst op de landen in Oost-Azië en Oceanië, zoals Nieuw-Zeeland, Australië, Taiwan, China, Vietnam en Thailand. “Die slaagden er in het verleden nog in om het aantal covidbesmettingen laag te houden, dankzij een combinatie van reisbeperkingen, goed getimede lockdowns, bron- en contactonderzoek, en wijdverbreid gebruik van mondkapjes. Dit zijn ook landen waar de vaccinatiegraad vrij laag ligt, vergeleken met West-Europa. Je ziet nu dat diezelfde landen worstelen met het onder controle krijgen van de deltavariant.”

In Kenia is 0,4 procent van de bevolking volledig ingeënt

Maar zelfs als het in Oost-Azië zou lukken, wil dat niet zeggen dat het elders ook lukt. Jit: “Dit soort interventies vergen een sterk gezondheidssysteem dat bron- en contactonderzoek kan uitvoeren, en een economie die een lockdown aankan, dus voor veel armere landen zal het lastig worden om dezelfde strategie uit te voeren.”

Voor zulke landen is vaccinatie de enige manier om de komende tijd hoge sterfte te voorkomen. Maar daarmee wil het nog niet echt vlotten. In Kenia is op dit moment 0,4 procent van de bevolking volledig ingeënt, en is er geen zicht op grote partijen vaccins die dat percentage op korte termijn dramatisch omhoog gaan helpen.

Kenia had, net als veel andere landen met lage en middellage inkomens, moeten profiteren van Covax, het mondiale inkoop- en verdelingsmechanisme voor vaccins, dat vorig jaar onder auspiciën van de WHO werd opgezet om bij deze pandemie nu eens niet het recht van de rijkste te laten prevaleren. Maar het verhaal is het afgelopen jaar vaker verteld: die mooie voornemens sneuvelden, doordat rijke landen het initiatief weliswaar met woorden en met geld steunden, maar tegelijkertijd ook afzonderlijke deals sloten met vaccinproducenten, en zo alle beschikbare voorraad wegkaapten. Want vaccins zijn schaars, en blijven dat nog wel even. Rond deze tijd had Covax volgens schema al 337 miljoen doses moeten distribueren, maar het bleef steken op 88 miljoen. Het doel voor dit jaar, 2 miljard doses, is helemaal uit zicht sinds India, een grote vaccinproducent, besloot om de export van vaccins te stoppen om de eigen uitbraak te blussen.

Hoe eindigt de pandemie: door infectie of vaccinatie?

De statistieken laten een duidelijke tweedeling zien. Ongeveer de helft van de wereld woont in landen die door de Wereldbank als hoge of middelhoge inkomenslanden worden aangemerkt. Daar zijn tot nu toe ruim 85 procent van de prikken gezet. De andere helft van de wereld woont in landen die als lage- of middellage-inkomenslanden worden aangemerkt. Daar zijn minder dan 15 procent van de prikken gezet. Zelfs die verdeling schetst eigenlijk nog een te rooskleurig beeld, want die 15 procent komt voor het grootste deel voor rekening van het middellage-inkomensland India. Elders zijn er nauwelijks vaccins beschikbaar. Minder dan 1 procent van de bevolking van Afrika is volledig gevaccineerd.

Zulke statistieken brachten Tedros Adhanom Ghebreyesus, directeur van de WHO, er afgelopen maand toe om te verklaren dat de wereld een “status van vaccinatie-apartheid” heeft bereikt.

En de Turks-Amerikaanse wetenschaps­filosoof Zeynep Tufekci, een invloedrijke stem in de discussie over covidbestrijding, waarschuwde onlangs op Twitter: “Het zou ondenkbaar moeten zijn dat meer mensen doodgaan aan Covid-19 nadat we vaccins hebben ontwikkeld die ze kunnen redden. Maar door de extra besmettelijke varianten en het gebrek aan eerlijke verdeling van vaccins, is dat wat kan gebeuren.” 

We hebben volgens Tufekci de keuze hoe we deze pandemie willen laten eindigen, voor miljarden mensen. “Door infectie of vaccinatie. Het idee dat we langzaam aan mensen kunnen gaan vaccineren, terwijl ze al die tijd besmetting ontlopen,  is niet houdbaar.”

Vaccineren als een race tegen de klok

Maar wacht even. Zijn termen als apartheid niet wat alarmistisch? Er gebeurt nu toch iets? De VS kondigden onlangs aan dat ze een half miljard Pfizer-vaccins zullen doneren aan arme landen. Op de G7-top werd die belofte door andere rijke landen aangevuld tot bijna een miljard. Een mildere manier om over de huidige situatie te denken, zou zijn: het is nu eenmaal een politieke realiteit dat regeringen eerst aan hun eigen bevolkingen denken, maar nu die grotendeels gevaccineerd zijn, komen de vaccins, langzaam maar zeker, ook voor andere landen los.

Kate Elder, senior adviseur vaccinbeleid van Artsen zonder Grenzen, is het daar niet mee eens. “We zitten nu in zo’n wanhopige situatie, dat alle donaties meegenomen zijn. Maar we moeten onszelf niet wijsmaken dat het ook maar in de buurt komt van wat nodig is.” De meeste donaties komen pas aan het einde van het jaar vrij, terwijl vaccineren op dit moment  in veel landen een ‘race tegen de klok’ is, voordat de deltavariant toeslaat. Covax heeft, volgens de WHO, het komende jaar bovendien liefst 11 miljard doses nodig om 70 procent van de wereldbevolking te kunnen vaccineren.

Daarnaast houden de donaties volgens Elder een systeem in stand, dat gericht is op het maximaliseren van de winst van farmaceutische bedrijven. Artsen zonder Grenzen was een van de organisaties die het afgelopen jaar pleitte voor het schorsen van de patenten op coronavaccins, zodat fabrikanten overal op de wereld mee zouden kunnen helpen om de vaccinproductie omhoog te krijgen. Dat plan werd in de Wereldhandelsorganisatie tegengehouden, vooral door Europese landen. 

Diezelfde landen rekenen nu keurig de doses af die ze gaan doneren. “De farmaceuten moeten dat geweldig vinden,” denkt Elder, “want ik hoor machthebbers helemaal niet praten over het inzetten van hun macht om de farmaceutische sector te dwingen om hun technologie te delen. Terwijl die grotendeels met publiek geld is ontwikkeld. Dus blijven we opgescheept met de status quo waarin farmaceutische bedrijven grotendeels kunnen bepalen wie er gevaccineerd wordt, doordat zij uiteindelijk bepalen aan wie ze verkopen, tegen welke prijs en op welke termijn.” 

Zijn we straks te laat?

En dus zal het nog wel even duren voordat arme landen een niveau van vaccinatie bereikt hebben dat hun bevolkingen beschermt. Zijn we dan straks simpelweg te laat, omdat ze ‘kwaadschiks’ immuun worden, door een nieuwe golf van de deltavariant, of een nog nieuwere, besmettelijkere variant?

Ja, daar moeten we bang voor zijn, antwoordt epidemioloog Mark Jit. “Als we de vaccins niet op tijd in arme landen krijgen, gaan miljoenen mensen meer dood dan als dat wel lukt.” Maar het is ook weer niet zo, dat het daarna geen zin meer heeft om alsnog te vaccineren, voegt hij eraan toe. Want ook de hevigste besmettingsgolf bereikt nooit de hele bevolking. Ook is het nog niet duidelijk hoe sterk de immuniteit is die je opdoet door een natuurlijke, mild verlopen infectie. Er zijn sterke aanwijzingen dat vaccinatie een belangrijke extra bescherming biedt.”

Bovendien, zegt Jit, zolang er landen zijn waar veel overdracht is, bestaat daar een groter potentieel voor het ontstaan van nieuwe, gevaarlijke varianten van het virus, die elders ook weer door de barrière van vaccins heen zullen breken. “Het eindspel van de pandemie komt pas in zicht als alle landen dit onder controle krijgen.”

Maar is dat eindspel, dat Jit in gedachten heeft, van een wereld waar de vaccinatiegraad overal hoog genoeg ligt om ernstige uitbraken te voorkomen, wel het enige ­mogelijke eindspel? 

Er zijn genoeg besmettelijke ziekten, zoals tbc, die in arme delen van de wereld miljoenen slachtoffers maken, maar in Noord-Amerika en West-Europa nauwelijks meer voorkomen. En nu veel rijke landen plannen beginnen te maken om, misschien al dit najaar, boosterinjecties te verstrekken aan hun eigen bevolking, zou je je ook een eindspel kunnen voorstellen waarbij de vaccinatie-apartheid zich tot in het oneindige uitstrekt: doordat rijke landen hun bevolkingen snel alweer extra prikken geven, blijven er te weinig vaccins over voor grote delen van de wereld, waardoor zich nieuwe varianten ontwikkelen, waar in rijke landen dan weer nieuwe boosters voor nodig zijn, enzovoort.

Slim omgaan met boosters

De vergelijking met tbc gaat niet helemaal op, zegt Jit. Vaccins tegen tbc werken bijvoorbeeld lang niet zo goed als de coronavaccins. “Met covid hebben we een stuk gereedschap in handen dat een groot deel van het probleem kan oplossen.”

Maar dan moeten we volgens Jit wel slim omgaan met boosters. “Het is goed mogelijk dat een variant in de toekomst een booster nodig maakt. Maar we kunnen niet bij elke update van een vaccin zeggen: we enten eerst onszelf in en een jaar later gaan we ons druk maken over de rest van de wereld. We moeten een manier vinden om die vaccins overal te verdelen, anders raken we vast in een nooit eindigende race tussen vaccins en varianten.”

Dat is inderdaad ook een mogelijke uitkomst, beaamt Jit. “Je kunt je een toekomst voorstellen waarin rijke landen vooral aan zichzelf blijven denken. Vanuit een egoïstisch perspectief is dat in ieder geval beter dan een wereld waarin covid helemaal uit de hand loopt. Maar het is ook een weinig vreugdevolle wereld. Het is een wereld waarin we weten dat er elders veel mensen sterven, een ongelijke wereld. Het is ook een wereld waarin we niet vrij kunnen reizen zonder testbewijs, waarin we altijd bang moeten zijn of de update van een vaccin op tijd beschikbaar komt. Dat is echt niet de best mogelijke wereld die we kunnen bereiken met de gereedschappen die we hebben.”