In een nieuw boek over de Mongoolse Gouden Horde wordt betoogd dat we dringend ons beeld van dit rijk van ziedende krijgers moeten bijstellen. In het werk onderscheidden we vier onverwachte verwezenlijkingen waarmee de Mongolen blijvend hun stempel op toekomstige samenlevingen hebben gedrukt – denkbeelden of daden die overigens niets (of slechts indirect) te maken hebben met oorlogvoering.

In de bekendste scène uit Monty Python’s ‘The Life of Brian’ vraagt een groep die samenzweert tegen de Romeinse bezetter zich af wat voor goeds de Romeinen ooit voor hen hebben gedaan. Al snel wordt duidelijk dat de Romeinen in feite vooral een positieve kentering (betere sanitaire voorzieningen, medicijnen, onderwijs, etc.) in de samenleving hebben veroorzaakt. 

De Franse Marie Favereau, hooglerares geschiedenis aan de Parijse Nanterre Universiteit, had waarschijnlijk graag een gelijkaardige sketch gezien, maar met de Mongoolse Gouden Horde (1236 –  tot het einde van de 15^de eeuw) in plaats van Romeinen als misbegrepen dwingelanden. Vier van de Mongoolse verwezenlijkingen uit haar boek ‘The Horde: How the Mongols Changed the World’:

1. De Gouden Horde opereerde in een – betrekkelijk – vredige tijd: de Pax Mongolica.

Dat de Mongoolse veroveringen enorme aantallen slachtoffers hebben geëist staat buiten kijf. Maar er is ook een keerzijde. Na de veroveringen zorgde het Mongoolse rijk voor een ‘vreedzame’ situatie in bijna heel Azië. 

• De wegen waren veilig en voor het eerst ontstond er een echte wereldeconomie (later hierover meer). Uitvindingen van over de hele wereld werden uitgewisseld. Door deze handel in kennis werden ook nieuwe uitvindingen gedaan. Historici hebben deze periode de “Pax Mongolica” genoemd, letterlijk de Mongoolse vrede.
• De Gouden Horde kende z’n hoogdagen toen de verschillende divisies van het Mongoolse Rijk – Kanaten – afzonderlijk werden bestuurd door de nazaten van stamvader Dzjenghis Khan, maar verenigd waren door verdragen gebaseerd op de Mongoolse traditie. 
• Overigens was de Gouden Horde geografisch de meest uitgestrekte van de Kanaten. Hij strekte zich uit van het huidige Bulgarije en Roemenië in het westen, tot de uitgestrekte Euraziatische steppe ten noorden van de Zwarte Zee, en nog verder oostwaarts tot aan de westelijke rand van Mongolië. 
  • Daarachter lag de Grote Yuan, die heerste over het grootste deel van het land van China en Mongolië, terwijl het moderne Midden-Oosten en het zuiden van Centraal-Azië onder de twee kleinere Kanaten vielen.
• Het hoogtepunt van de macht van de Gouden Horde kwam tussen 1.250 en 1.400 na Christus, toen deze onbetwiste hegemonie had over alle Russische vorstendommen, Noord-Centraal-Azië, Siberië en de Kaukasus (Moskou bleef een nominale vazal van de Horde tot 1480 na Christus). 
• Dit was een keizerrijk op enorme schaal, met een enorme reikwijdte – zoals het Rome van Augustus of het Victoriaanse Groot-Brittannië. Eeuwenlang lag de Gouden Horde dwars door de handelsroutes van Eurazië. Het was kolossaal.

2. Ze kenden het principe van religieus pluralisme.

In het boek wordt veel aandacht besteed aan het feit dat de Gouden Horde religieus pluralistisch was. 

• Dit was een erfenis van Dzjenghis Khan zelf, die geestelijken vrijstelde van belasting en alle gebedshuizen intact liet. Hij geloofde dat de hemelgod, Tengri, hem de wereld had geschonken. 
• Dzjenghis en zijn nakomelingen beschouwden alle godsdiensten als de uitdrukking van hetzelfde goddelijke principe. 
• De meeste vroegere Khans waren geen moslims, maar toegewijden van Tengri. 
• Niettemin begunstigden zij de islam, het boeddhisme en het christendom om relaties aan te knopen met de onderdanen, waarvan de meesten christen of moslim waren, en om de migratie van andere Mongolen, waarvan velen boeddhist waren, aan te moedigen. 
• In 1313 echter verklaarde de Khan van de Gouden Horde de islam tot de godsdienst van de Mongolen in de Blauwe en Witte Hordes.
• Zelfs nadat de Khan van de Gouden Horde van de Mongolen in zijn domein eiste dat zij zich bekeerden tot de Islam, bleef hij de christenen aanmoedigen om hun godsdienst te belijden (de boeddhistische Mongolen daarentegen werden verdreven en hun tempels werden afgebroken). 
• De Gouden Horde stelde de Russisch-orthodoxe kerkgronden vrij van belastingen en moedigde de Europese rooms-katholieken in de handelssteden aan om hun eigen gebedshuizen te bouwen. 
• Zelfs toen de Mongoolse heersende klasse grondig geïslamiseerd was, aanvaardde zij religieuze diversiteit zowel uit principe als uit winstbejag.

3. Ze dreven handel en vonden diplomatie belangrijk.

Een van de belangrijkste thema’s van ‘The Horde’ is dat de rijkdom van de heersende klasse van de Gouden Horde op unieke wijze werd gevoed door handel, en dat dit de drijvende kracht was achter een groot deel van de diplomatie en oorlogvoering. 

• Zo wilde de heersende klasse van de Gouden Horde de wereld laten weten dat zij “openstond voor zaken”, en bood ze kooplieden die bereid waren hun vreedzame en goed geordende gebieden te doorkruisen een gunstig belastingregime aan.

Want …

• In tegenstelling tot China, Europa of het Nabije Oosten waren de gebieden van de Horde dunbevolkt. De Khans van de Gouden Horde konden geen grote aantallen boeren belasten om hun rijkdom te behouden. 
• Hun economische activiteit was veeleer gericht op de exploitatie van natuurlijke rijkdommen, zoals bont dat via de Hanze naar Europa werd verscheept, en douanerechten die werden geheven op de handel over land tussen Europa en China, alsmede de uitvoer van slaven naar Egypte via Constantinopel.
• De Gouden Horde investeerde zwaar in een zijderoute die begon in havens aan de Zwarte Zee, zoals de Genuese kolonie Kaffa. De route liep verder oostwaarts, langs de zuidelijke rand van Siberië, en verder tot aan de rijke landen van de Grote Yuan (het door de Mongolen beheerste China).
• De vriendschap tussen de twee grote afdelingen van de Horde, de Blauwe en de Witte, was niet alleen een kwestie van sentimentele familiebanden tussen de afstammelingen van de broers Batu en Orda (kleinzonen van Dzjengis Khan). Het weerspiegelde zakelijk inzicht. 
  • Samenwerking tussen de Blauwe en Witte Horden was noodzakelijk, en niet alleen gewenst, om de Zijderoute te laten functioneren.

4. Ze lagen aan de basis van het ontstaan van het huidige Rusland en Roemenië.

Hoewel de wereldwijde commerciële oriëntatie en religieuze tolerantie van de Mongolen niet te versmaden zijn, was de grootste directe invloed van de Gouden Horde misschien wel op de ontluikende identiteiten van hun onderdanen, merkt de site UnHerd op. 

• Zo schrijft Favereau bijna als terzijde dat de Mongolen Walachije bevrijdden van zijn nomadische overheersers, waarmee zij in de 13e eeuw de basis legden voor het moderne Roemenië. 
• Maar dit is niets vergeleken met hoe de Gouden Horde onbedoeld vroedvrouw speelde bij de opkomst van de moderne Russische staat. 
• Volgens de traditionele overlevering ligt de oorsprong van Rusland in de kerstening van Kievan Rus’ onder Vladimir de Grote aan het einde van de 10e eeuw.
  • Hoewel deze cultuur en samenleving 1.000 jaar later voor ons exotisch mag lijken, was Kievan Rus’ georiënteerd op het westen en Europa, wat verklaart hoe Anne van Kiev in 1051 koningin van Frankrijk werd.
  • De diepe scheiding tussen de Russische cultuur en die van West-Europa ontstond pas in de periode onder de Gouden Horde, toen de heersende elite haar aandacht verlegde van Kiev in het westen naar Moskou in het oosten.
  • Tegen de tijd dat de Mongolen arriveerden, werden de Russen geregeerd door een lappendeken van meer dan een dozijn vorstendommen. 
    • Hun belangrijkste zuidelijke handelspartner, het Byzantijnse Rijk, was sterk in verval en de noordelijke kruistochten door Duitse ridders tastten de welvaart aan van de handelssteden die aan de Oostzee lagen. 
    • De Mongoolse invasie was nog traumatischer. In 1246 reisde een gezant van de Paus door Kiev en merkte op dat “het bijna tot niets was gereduceerd, want er zijn op dit moment nauwelijks tweehonderd huizen”.
      • Het moderne Rusland werd gebouwd op de as van de steden die de Mongolen verbrandden. De keizerlijke Russische staat van Ivan de Verschrikkelijke, die in de 16e eeuw een ongekende macht verwierf, werd niet gevormd door Kievan Rus. Het stond niet tegenover de Europese koninkrijken in het westen, maar tegenover de Gouden Horde in het oosten. 
• Favereau’s bewering dat je de Russische keizerlijke orde niet kunt begrijpen zonder de vormende invloed van de Gouden Horde in ogenschouw te nemen, is slechts één aspect van haar betoog. 
  • Een bredere stelling die expliciet wordt gemaakt in De Horde is dat de keizerrijken die in de afgelopen 500 jaar zijn ontstaan, veel van de kenmerken hebben nagebootst en aangepast van de steppevolken die zij hebben afgescheiden. 
    • De Russische geschiedschrijving spreekt over de periode van onderwerping aan de Gouden Horde, maar de eeuwen van schande werden pas uitgewist met de verovering van het land van hun vroegere onderdrukkers: Siberië en Centraal-Azië. (am)

‘The Horde: How the Mongols Changed the World’ is verkrijgbaar op Amazon.